Biden Orta Doğu tipine çıkıyor: İsrail’den Suudi Arabistan’a, beklentiler ve gerçekler

ABD Lideri Joe Biden bugün Orta Doğu’ya sırtında bir yükle gidiyor. Gerçek politiğin sıkıntı etmeyeceği bir yük.

Göreve gelirken Ekim 2018’de Suudi Arabistan’ın İstanbul Başkonsolosluğu’nda öldürülen gazeteci Cemal Kaşıkçı için “Aslında öldürüldü ve modüllere ayrıldı. Buyruğu Veliaht Prens’in verdiğine inanıyorum. Onlara daha fazla tabanca satmayacağız, bedelini ödetecek ve onları parya haline getireceğiz” demişti. Ayrıyeten Yemen’de insanların açlığa mahkum edildiğini belirtip yeni bir tavır ilan etmişti:

“Suudilere girip çocukları ve temiz insanları öldürdükleri yerlere gereç satışına son vereceğiz.”

ABD Dışişleri Üst Kurumu’nın raporunda da Suudi Arabistan’ın sicili “zengin”: Yasadışı öldürme, şiddet içermeyen cürümlere idam, kaybetme, azap, bayanlara şiddet ve ayrım, temel hak ve özgürlüklerden mahrumiyet vs…

“Değerler üzerine dış politika” vaadiyle Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed bin Selman’a dokunmadan 76 kişi yaptırım listesine girerken, hassas güdümlü füze satışı da durduruldu. Suudilerin Yemen’deki ortağı Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) de F-35 satış planı askıya alındı.

Biden idaresinin Kaşıkçı cinayetiyle ilgili CIA raporunun açıklaması Suud-Amerikan alakalarına darbe indirdi. Yemen savaşına takviye kesilse de 2021’de Suudi Arabistan’a ek 650 milyon dolarlık tabanca satıldı. Tekrar de savaşta yalnız bırakıldığını düşünen Riyad idaresi, güdümlü hassa füze alamadığı, Husilerin “terör listesinden” çıkarıldığı ve Yemen ya da İran kaynaklı füze ataklarına karşı Amerikan müdafaasının işe yaramadığı gerekçesiyle bozuk çalıyordu.

ABD’yi Orta Doğu’ya döndüren faktörler

Biden’ı münasebetleri fabrika ayarına döndürmeye zorlayan nedenler ortaya çıktı:

• Afganistan’dan süratle çekilme, Orta Doğu siyasetinde artan belirsizlikler ve İran’la nükleer mutabakata dönme gayreti bölgesel ortaklarda güvensizlik yarattı. Bir tarafta Tahran’la müzakereler sürerken başka taraftan İsrail ile Arap ülkelerini İran aykırılığında örgütleyen çift istikametli bir strateji işliyor. Riyad’ın oyuna dahil edilmesi İsrail’in merkezi rolünü temel alan yeni güvenlik konsepti için çok kıymetli. Biden yeri hazırlamak için Körfez’deki ortakların güvenliğine yönelik taahhüdün geçerli olduğunu vurguluyor.
• İsrail-Arap olağanlaşmasını temin eden Abraham Mutabakatları ile yakalanan ivme zayıfladı. 2020’de Donald Trump idaresinin bastırmasıyla başlayan İsrail’le olağanlaşma süreci BAE, Bahreyn, Fas ve Sudan’la hudutlu kaldı. Sürecin başarısı için Riyad “büyük balık”.
• Diğer taraftan Suudi Arabistan ve BAE’nin Ukrayna savaşında yaptırım cephesine katılmaması Washington’a düş kırıklığı yaşattı. Biden direncin kırılmasını hedefliyor. Daha kıymetlisi Rus gazı ve petrolüne ambargonun yarattığı güç krizine karşı Körfez’in üretimi artırması için bastırıyor. Biden kasımdaki orta seçimler yaklaşırken petrol fiyatları ve enflasyon baskısından kurtulmak istiyor.
• Amerikan iştirakinin kendilerini inançta tutmayacağını gören ortaklar münasebetlerini Çin, Rusya, Hindistan, Güney Kore ve Fransa üzere ülkelerle çeşitlendirmeye çalışıyor. Türkiye ile münasebetlerin normalleşmesinde de bu gereksinim besbelliydi. Bilhassa Suudilerin Çin’le balistik füze programı geliştirme yönelimi ABD’yi rahatsız etti. Bölgesel ortakların Çin ve Rusya ile bağlantılarına stratejik boyutlar katması NATO’nun yeni strateji evrakına yansıdığı üzere Washington’ın global kurgusuyla çelişiyor.

Özetle Biden Orta Doğu’daki diplomatik ve askeri angajmanını azaltma yöneliminin oluşturduğu arızaları ve boşlukları gidermek için bu ziyareti önemsiyor. O yüzden parya muamelesi yaptığı Muhammed bin Selman ile tokalaşmak zorunda.

Önceden verilen mesajlar

Biden, Amerikan Washington Post gazetesinde kaleme aldığı yazıda Suudi Arabistan’a ziyaretin emelini “Ortak çıkar ve sorumluluklara dayalı stratejik paydaşlığı güçlendirmek” olarak koydu. “En başından beri hedefim 80 yıllık stratejik ortağımız olan bir ülke ile alakalara yine taraf vermekti, bu alakaları koparmak değildi” tabirlerini kullandı. Ziyareti, “Rusya’ya karşı durma ve Çin’le uğraşta en düzgün yere konuşlanmak için ortaklarla münasebetleri güçlendirme” gayelerine bağladı. Gündemindeki hususları; “İran’ın nükleer programı, Suriye savaşı, besin güvenliği, terör, Irak, Libya ile Lübnan’daki siyasi problemler ve insan hakları” diye sıraladı.

Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Kurulu Stratejik İrtibat Koordinatörü John Kirby’ye nazaran Biden, Körfez İşbirliği Kurulu (KİK) toplantısında güç güvenliğini görüşecek. Resmi programa nazaran Biden, Suudi Arabistan Hükümdarı Selman bin Abdülaziz el-Suud ile görüşürken, Muhammed bin Selman da toplantıda hazır olacak.

Araplarla olağanlaşma süreci

Biden ziyaretine İsrail’den başlayıp işgal altındaki Batı Şeria’yla devam ederek, İsrail’in güvenliğine ve iki devletli tahlile dair taahhüdün altını çiziyor. Ancak Biden’ın Doğu Kudüs’te bir hastaneyi ziyaret edip Beytüllahim’de Filistin başkanı Mahmud Abbas’la buluşması Filistinlileri heyecanlandırmıyor. Biden’ın sonuna kadar desteklediği Abraham Mutabakatları özünde iki devletli tahlili bertaraf edip, Filistin davasını bitirme emeli taşıyor.

Biden, İsrail’den Cidde’ye direkt uçacak birinci lider olmasını İsrail-Arap bağlantılarının olağanlaşmasına dönük sembolik bir adım olarak niteledi.

İsrail, ziyaretle birlikte Araplarla olağanlaşma sürecinin ivme kazanmasını ve İran’a karşı savunma-güvenlik iştirakinin önünün açılmasını umuyor. İsrail Başbakanı Yair Lapid öncelikle İran’a odaklanacaklarını ve “İsrail’in en güzel dostlardan biri” olarak gördükleri Biden’ın Kudüs’ten Cidde’ye barış iletisi taşıyacağını söylüyor. Lapid “Tarihi bir haftanın başlangıcına şahit oluyoruz… İsrail bölge ülkelerinin tamamına elini uzatıyor, onları tarihin akışını değiştirmeye çağırıyor” diyor.

İsrail Maliye Bakanı Avigdor Lieberman’ın ziyaretten beklentisi ise “Orta Doğu’da ortak pazarın yaratılması” Lieberman’a nazaran bu vizyon bir Trans-Orta Doğu otoyolu ve demiryolu ağını da içeriyor.

Suudi Hükümdarı Selman’ın tavrı, başşehri Doğu Kudüs olan bir Filistin devleti kuruluncaya kadar İsrail’le münasebetleri resmiyete dökmeme istikametinde. Suudiler 2002’de Arap Barış Planı ismiyle 1967 sonlarında Filistin devletinin kurulmasına karşılık tüm Arap ülkelerinin İsrail’i tanımasını önermişti. İsrail’le örtülü münasebetler gelişse de Kral Selman, Arap Birliği’nin onayladığı bu plana bağlılığını sürdürüyor. Tahta Muhammed bin Selman’ın geçmesi halinde bu tavrın değişebileceği spekülasyonları yapılıyor.

Suudi Arabistan’ın İsrail’in işgal teşebbüslerine karşı 1950’de Mısır’a devrettiği Kızıldeniz’deki Tiran ve Sanafir adalarını 2016’da geri alırken Kahire’nin imzaladığı milletlerarası mutabakatlara uyacağını taahhüt etmesi olağanlaşmaya dönük bir adım olarak algılanmıştı. 1979’daki Camp David Muahedesi, bu iki adayı İsrail’in Akabe’den Kızıldeniz’e erişiminin önünde mani olmaktan çıkarmıştı. Biden’ın Riyad’ı ileri adımlar için cesaretlendireceği düşünülüyor. Olağanlaşmaya giriş olarak iki ülke ortasında direk uçuşlar, hava alanında askeri uyum, direkt bankacılık süreçleri, geleceğin kent projesi NOEM’e yatırım ve ekonomik işbirliği üzerinde duruluyor.

İsrail’in beklentisi: İran’a karşı ortak savunma ağı

Suudi Arabistan’da KİK önderleriyle yapılacak toplantı da İran’a karşı İsrail-Arap iştirakine dair yeni bir güvenlik şemsiyesi maksadıyla birlikte ele alınıyor. Doruğa Irak, Mısır ve Ürdün başkanları de davetli.

İsrail’in üzerinde durduğu plan, bölgedeki Amerikan üslerinin yardımıyla Suudi Arabistan, Umman, Kuveyt, Bahreyn, Katar, BAE, Irak, Ürdün ve Mısır ortasında bir radar ve önleyici ağı kurmayı öngörüyor. İsrailli yetkililer bu planı CENTCOM’un Mart ayında Şarm el Pir’de Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn, Katar ve Mısır’dan askeri yetkilileri buluşturduğu toplantıda sundu.

İsrail Savunma Bakanı Benny Gantz, ülkesinin savunma kapasitesini Arap ortaklarına entegre edecek planı MEAD (Middle East Air Defence/Orta Doğu Hava Savunması) ismiyle anıyor. Tel Aviv, İsrail teknolojisinin de kullanılacağı ortak güvenlik ittifakının Biden’ın ziyaretiyle birlikte taban bulacağı beklentisini yükseltiyor. Bu plana dayanak gösterisi olarak Biden’ın Palmachim üssünde Arrow, Davud Sapanı, Demir Kubbe ve lazer karşılayıcı sistemlerini incelemesi ziyaret programına eklendi. İsrail, Biden’ın ziyareti sırasında bu ittifakın başladığını duyurmasını bekliyor.

Reuters haber ajansına nazaran Amerikalı yetkililer de İran tehdidine karşı entegre bir savunma sistemini bölge başkanlarıyla müzakere ediyor.

Ancak ABD ve İsrail’in bu arayışı, Suudi Arabistan ve BAE’nin füze ve SİHA tehditlerinden sonra Tahran’la tansiyonu düşürme eğilimine girdiği bir periyoda denk geliyor.

Viyana’daki tıkanmayı aşmak üzere haziran sonunda Doha’da ABD ve İranlı yetkililer ortasındaki dolaylı görüşmeler olurken diplomasi trafiği hızlandı. Irak Başbakanı Mustafa el Kazımi, Tahran-Riyad diyalogunu sonuca bağlamak için iki ülkeyi ziyaret etti. Katar Dışişleri Bakanı Muhammed bin Abdurrahman Tahran’da, İranlı nükleer müzakereci Ali Bakari Kani de Umman’ın başşehri Maskat’taydı. İran’ın Riyad’la ilgileri normalleştirmesi Yemen’de dört ayı geride bırakan ateşkesin kalıcı bir tahlile dönüşmesine bağlı.

İsrail’le askeri paydaşlığın riskleri

İsrail tarafı olumlu bir hava pompalasa da mevcut şartlarda Biden’ın ziyareti sırasında ezber bozan bir mutabakatın çıkması şaşırtan olur.

İsrail’in bilakis mümkün bir tırmanışta İran’la cephe sınırında yer alan komşular, kışkırtıcı bir iştirakten kaçınıyor. Tahran’ın derin nüfuzu altında olup geçen Mayıs’ta çıkarılan kanunla İsrail’le alakayı yasaklayan Irak’ın, İran’la ortak doğalgaz havzasını paylaşan Katar’ın, komşularla husumetten kaçınan Kuveyt’in ve tarafsızlık siyasetinden şaşmayan Umman’ın bu tıp bir ağa girmesi güç. Ürdün, İran’ın Suriye’deki askeri varlığını tehlikeli bulsa da Filistin evrakındaki rolünün altını oyan Abraham Muahedeleri sürecinden çok daha fazla rahatsız. Mısır’ın İran tehdidi algısı ise zayıf.

Bölgede Yemen savaşının başında Arap ülkeleri ortasında “Teröre Karşı İslami Koalisyon” ismiyle Arap NATO’su fikri öne çıkmıştı. Ürdün Hükümdarı Abdullah da geçen ay CNBC kanalının bir sorusu üzerine Orta Doğu’da NATO gibisi askeri ittifak fikrini desteklediğini söyleyince bahis tekrar alevlendi. Eski ABD Lideri Donald Trump 2020’de başındaki ittifak için “Ne kadar hoş bir isim” diyerek NATOME kısaltmasını kullanmıştı. Kast ettiği “Orta Doğu NATO’su”ydu.

Yemen savaşı düzleminde Arap NATO’su fikri elde patlamışken bir de bunu İsrail ile birlikte ele almak imkânsızı zorlamak üzere bir şey. Tel Aviv’le ilgileri ilerletme konusunda önde giden BAE bile “İsrail ile bölgesel askeri ittifak” deyince duraksıyor.

Petrol üretiminin artışı konusunda da Körfez ülkeleri açık verecek durumda değil. Halihazırda Suudiler, Rusların da dikkate alındığı OPEC+ toplantısında varılan muahede gereği ağustosta günlük üretimi 11 milyon varile çıkarmayı planlıyor. Azami 12 milyon varil üretim kapasitesi olduğunu belirten Suudi Arabistan’ın Rusya’ya ambargonun yarattığı dalgalanmayı kesmeye yetecek seviyede bir artışa gitmesi mümkün değil.