Yeryüzünde yalnız hisseden beşerler

Efnan Atmaca – Bir müzik ya da sinema uzun uzun yapılan konuşmalardan çok daha fazlasını anlatıyor. “Selvi Boylum Al Yazmalım”la sevginin ne demek olduğunu tartışırken bir Zeki Müren müziğiyle değişen Türkiye’yi canlandırırsınız gözünüzde. İstanbul’un çarpık yapılaşmasını gecekondulaşmayı anlamadan çözemezsiniz ya da demokrasimizin neden daima emeklediğini anlamak için gerilere gitmek gerekir. Tanınan kültüre takılan fotoğraflar toplumun genetik haritasını çıkarırlar her vakit. “100. Yılı’nda Cumhuriyet’in Tanınan Kültür Haritası” projesinin 1950-80 ortasını kapsayan “Belki Duyulur Sesim” isimli ikinci cildi o devrin modüllerini bir ortaya getirerek yapbozun değerli bir kısmının tamamlanmasına yardımcı oluyor. Derya Bengi ile Erdir Zat kitabın saklı parolasının Turgut Uyar’ın “Öyle şeyler gördük ki, unutmam artık, unutmayalım artık” olduğunu söylüyorlar. Merak ettiklerimizi sorduk, yanıtladılar…

Projenin ikinci kısmı Türkiye’nin “Çok partili demokrasi deneyimi”nin 30 yılını anlatıyor. Bu periyodu de “Belki Duyulur Sesim” ismiyle niteliyorsunuz. Demokrasi tecrübemize dilsiz, yalnız ve duyulmadan mı başladık sizce? Şayet öyleyse nasıl başlarsa o denli masraf, diyebilir miyiz?

Derya Bengi: Türkiye’de demokrasi periyodu eksikli, gedikli başladı. Kimi kıymetli sıçramalara karşın bugün çabucak hemen o denli devam ediyor. 1950’de iktidarın seçimle değişmesi elbette demokrasinin birinci zaferiydi, tıpkı vakitte yeni yasaklar silsilesinin birinci adımıydı. Kapıları sola sıkı sıkıya kapalı bir sistemden bahsediyoruz sonuçta. Bu yarım yamalak demokrasi örgütlü bir halk gayretiyle elde edilmedi, lakin o yıllarda toplumda için için kaynayan bir memnuniyetsizlik havasını da yabana atamayız. Kitaba isim babası olan müzik “Gökyüzünde yalnız gezen yıldızlar”a, yani galaksiye sesleniyor. “Bir haykırsam tahminen duyulur sesim” diyor. ‘40’lı yılların savaş yorgunu, yoksul, memnuniyetsiz insanları da koca bir devlet galaksisine karşı fısıltıyla tıpkı şeyi söylüyordu.

Kelam konusu 30 yılın en değerli olaylarından biri Türkiye’den Almanya’ya göç. Tanınan tarihimizi bu göç nasıl etkiledi ve yansımaları bugüne neler bıraktı?

Derya Bengi: Almanya’ya emekçi göçü, milletlerarası endüstrileşme yarışının acı reçetesiydi. Hatırlarsınız, Türkiye’de 67 vilayet varken, Münih’in ismi 68’inci vilayete çıkmıştı. Trabzonlu bayanlar, Almancı kocalarının akabinde “Almanya Acı Vatan” türküsünü yakarken, Alman punk kümesi Ülkü, Türkçe sözlerle “Aşk, Mark ve Ölüm” müziğini yazmıştı. Göç, büyük bir kültür karmaşası ve zenginliği yarattı. Güzel tarafından bakarsak bugün hiphop var, Fatih Akın sineması var, çağdaş sanat atılımları var, var oğlu var…

Kitapta en çok sarsıldığım başlıklardan biri Fatih Cinayeti oldu. Liseli bir kızın hiç aydınlanamamış cinayeti. Siz bu maddeyi kitaba koyarken ne düşündünüz?

Erdir Zat: Fatih Cinayeti’ni günümüzde yaşanan bayan cinayetlerinin bir prototipi olarak düşünmediğimizi öncelikle söylemek lazım. 1976’dan bugüne verilen binlerce kurbandan sonra öğrendiğimiz olgulardan biri, bayan cinayetlerinin politik oluşu kadar, her bayan cinayetinin kendi özgün şartları içinde biricik olduğudur. Handan, Özgecan ve başkaları biriciktir. Öte yandan, cinayeti kuşatan telaffuzun aktörleri açısından bakıldığında, neredeyse değişmeden günümüze kadar varlığını sürdüren önyargılar, dar kalıplar, istismarlar, resmi ve sivil tavırlar vb. bariz biçimde gözlenebilir. Fatih Cinayeti bir trajedinin, devlet, siyaset ve medya iş birliğiyle nasıl bir ideolojik propagandaya dönüştürüldüğünü gösteriyordu. Fiilin kendisinden mahremiyet ihlaline, basındaki ikiyüzlü erkek lisanından polisin azapla kazandığı zafere ve kuşkulu yargılama sürecine kadar…

Televizyonun meskenlere girdiği yıllardayız. Neler yaptı bize televizyon?

Derya Bengi: Sarstı, yordu, bütün bir toplumu adeta uzaktan kumanda etti.
Daha iyicil, müşfik olabilir miydi? Herhalde olabilirdi.
Fakat ülke o fırsatı da kaçırdı. İsmail Cem anılarında, TRT ekranını bir cins “Halk üniversitesi”ne çevirme isteğinden kelam ediyor. Tarih belgesellerinin, “Sefiller”, “Diriliş”, “Karamazov Kardeşler” üzere edebiyat uyarlamalarının en çok övgüyü gecekondu mahallelerindeki kahvehanelerden aldığını söylüyor. İktidar değişince bu seslere kulak tıkandı. Televizyon anti-demokratik zihniyetin aynası hâline geldi.

Kalıcı bir miras

Tanınan kültürümüzü öğrenmek, tüm bu yaşananları bilmek ve hatırlamak bizlere neler kazandırır?

Erdir Zat: Tanınan kültür, toplumun şipşak fotoğrafı olarak düşünülebilir. Aslında her fotoğraf karesi, her an, toplumun kültürel genetiğini içeren bir dokümandır. Vesikalık fotoğrafta bile devrin hâli hali, kılık kıyafeti, saç bölümü vs. hakkında bilgi vardır. Tanınan figürler bunları belirginleştirir, görünür kılar. Keriman Halis Ece’nin dünya hoşluk kraliçesi fotoğraflarında 1930’ların çağdaş Türk bayanına dair en sarih bilgileri buluruz. “Selvi Boylum Al Yazmalım” sinemasında Türkan Şoray ile Kadir İnanır’ın oluşturduğu kimya, Kerem ile Aslı, Leyla ile Mecnun üzere halk edebiyatına mâl olmuş efsanevi aşkları beyaz perdede görünür kılmıştı. Sinema sinema klasiğidir. Tanınan kültür dalgaları şayet kalıcılaşmışsa artık büyük harfli kültürün alanına girmiş olurlar. Kültür ise gelip süreksiz değildir.

Bu kitaptaki 30 yıl hem demokrasiyle geçişimiz hem artık haykırmayı öğrenmeye başladığımız devir olarak ‘zemin’ diyebileceğimiz bir vakit dilimi miydi?

Derya Bengi: Tam da öyleydi. 50’lerin son demlerinden itibaren gençler, personeller, köylüler seslerini dünyanın suratına ve eşitlik, özgürlük hasretlerine nazaran akort etmeye başladı. Bu Kemalettin Tuğcu’nun ve onun siyasetteki karşılıklarının pek sezemeyeceği bir şeydi galiba. Toplumsal talepler imtiyazlı siyaset profesyonellerinin ve katı bürokrasinin birinci sefer önüne geçti. Askeri ve sivil darbeler ne kadar ket vurmaya çalışsa da, bu sesin kalıcı bir miras olduğunu daima hatırda tutmak lazım.

Aranan hatalı Kemalettin Tuğcu mu?

Ve Kemalettin Tuğcu. Bugün hâlâ acıyla beslenen, tabiri caizse arabesk bir millet olmamızın, haksızlıklar karşısında boyun bükmemizin ve ‘bedel’ ödediğimizi düşünmemizin altında çocukken bu romanlarla büyümüş olmamızın tesiri var mıdır sizce?

Derya Bengi: Kemalettin Tuğcu’nun avukatı olsaydım, onun çok güzel bir gözlemci olduğunu, değiştirmeye, dönüştürmeye uğraşmadan yalnızca toplumun suyuna gitmekle yetindiğini söylerdim. Onun romanlarındaki çocuklar varlıktan yokluğa düşer, şayet makus yola sapmadan sebat ederlerse, hâllerine şükrederlerse, macera peşinde koşmazlarsa bir mucize gelip er geç onları kurtarır. Bu garip döngü tahminen hayatın gerçekleriyle bağdaşmıyor, lakin ne yazık ki toplumun sürüklendiği çocukça düşlerin da farklı bir gerçekliği var.

Jülide Gülizar’a hürmetle…

Bayan spikerler problemine gelelim. Bayanların TV haberleri önündeki özgürlüğünü Jülide Gülizar’a mı borçluyuz? Onu da analım mı hürmetle?

Derya Bengi: Yıl 1974. O olayda, TRT yöneticileri İsmail Cem, Mehmet Barlas, Mete Buharalı üçlüsünün kör, sağır erkek egoizmine karşı, toplumun sessiz çoğunluğunu ardına alan Jülide Gülizar’ın kararlı direnişi var. Jülide Gülizar, tıpkı vakitte 12 Mart’la birlikte yok edilen özerk TRT’nin vefalı, öz kızıdır. Onun başarısı yalnızca ekranda bayan varlığını hakkıyla temsil etmesinden değil, tıpkı vakitte dayanılmaz bir haber spikeri olmasından geliyordu. İncelikli Türkçesiyle tane tane aktardığı haberler, akşam saatlerinde hanelerin iç sesi hâline gelmişti. Televizyonlu orta sınıf ailelerin bayanları, Jülide Gülizar üzere yüzler sayesinde kendilerini çağdaş hayatın bir kesimi olarak hissetmeye başlamıştı.