Karlı kış günlerinin kabusu! Korunmanın iki yolu var

Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr –  Zemherinin birinci on gününde sokaklarda dolaşıp insanlara, “Nereden geliyorsun? İsmin ne?” üzere sorular sorduğuna inanılan mitolojik bir yaratık olan karakoncolos Türk, Bulgar ve Anadolu halk kültürlerinde ‘kış cini’ olarak tanımlanıyor. Fırtına takviminde de 14 Ocak için, ‘Karakoncolos (kış cini) fırtınası’ kaydı yer alıyor.

Yunanca ‘kalikantsaros’ sözünden geldiği düşünülen karakoncolos, çocukları korkutmak için icat edilmiş hayali yaratık, cadı, vampir ve çok nahoş, sevimsiz kimse manalarına da geliyor.

Karakoncolos ve Türk mitolojisinde yer alan Kış-Han bağını, başlarda Cadılar Bayramı’nı andıran lakin bundan çok daha fazlası olan Karakoncolos Bayramı’nı TÜRKSOY Sibirya Uzmanı Dr. Timur B. Davletov anlattı.

EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ’NE DAYANIYOR

Kış aylarında ortaya çıkan ve çok eski bir inanış olan karakoncolos efsanesi nedir? Dr. Timur B. Davletov, “Karakoncolos isminde efsanevi bir kahramanın varlığı biliniyor. Bu kült ile ilgili çeşitli tasvirler var. Çok eski vakitlere kadar giden Türkçe’de karakoncolos olarak bilinen bu kült bilhassa Karadeniz ve Anadolu olmak üzere Bulgaristan, Yunanistan hatta Sırbistan’a kadar Balkanlar’da da bilinen bir varlık” dedi.

Yunanistan’da da bu varlığa dair inanışlalar karşılaşıldığını ve Yunanca isminin Kalikantsaros / Kalikancaros / Kalikancari olarak bilindiğini söyleyen Davletov, “Karakancolos, Türkçe üzerinden Slav lisanlarına de aktarıldı” dedi. Bu transferin yüksek ihtimalle Osmanlı periyoduna dayandığını ileten Davletov, karakoncolos ile ilgili en eski kayıtların Dr. Öğr. Üyesi Şehnaz Şişmanoğlu Şimşek’e nazaran Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’ne dayandığını vurguladı. 

‘ARNAVUTLUK VE MAKEDONYA’DA DA KUTLANIYOR’

Karakoncolos kültü hem Anadolu’da hem Balkanlar’da yaygın olan ve genelde kışın ortaya çıkan bir mit olma özelliğini koruyor. Dr. Timur B. Davletov, “Karakoncolos motifleri Osmanlı’dan hareketle öbür ülkelere de yayıldı. Karakoncolos Bayramı Arnavutlar’da da var ve Osmanlı’dan etkilenmişlerdir. Arnavutların söylencelerinde karakoncolos üzere yaratıkların, kara iyelerin yahut cinlerin kışın en karanlık periyodunda ortaya çıktığı inanışı var. Değişiktir ki ismi değişmiş olsa da bu bayram Makedonya toplumunda da klasik olarak kutlanıyor. Beşerler üstlerini değiştirerek kapı kapı dolaşarak evdekileri korkuturlar. Bu topraklarda da bu varlıktan kaçınma ve önlem alma görülüyor” diye konuştu.

‘DAHA ÇOK KIŞ GÜNLERİNDE ORTAYA ÇIKAR’

Karlı günler kapımızdayken hedefimiz sizi korkutmak değil ancak bu varlığa ‘karakoncolos’ yani ‘Kış Cini’ denmesinin bir sebebi var! Karakoncolos’un ortaya çıktığı günlerin genelde 24 Aralık – 7 Ocak tarihlerinde olduğunu söyleyen Timur B. Davletov, “Her ne kadar kimi rivayetlerde hatta Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde yalnızca kışın değil, diğer tarihlerde karakoncolos’un görülebileceği söylense de çoğunlukla kış aylarında ortaya çıkar” ayrıntısını paylaştı.

‘NARDUGAN BAYRAMI’YLA ORTASINDA BENZERLİK VAR’

Anadolu’da ve yakın coğrafyada birbirinden beslenen tüm mitolojilerde misal uygulamalar mevcut. Karakoncolos’un anlaşılması için öteki kültlere de vurgu yapan Davletov, “Rusya’da etnik Ruslar tarafından kutlanan ‘Svyatki’ olarak bilinen bir bayram var ve bu da aslında tek ilahlı inanç sistemlerinden evvelki pagan ya da çok yaradancı devirden gelen bir inanış” dedi. Davletov, Müslüman’ken Hristiyanlık’a geçen, ‘Kereşen (Kreşin)’ olarak bilinen Kazan-Tatar Türkleri’nin Hristiyanlıkla çok fazla temas ettiğini ve bu temastan Nardugan Bayramı’nın doğduğunu söyledi.

Orta Asya ve Sibirya’da çok fazla bilinmeyen fakat Doğu Avrupa topraklarında yaşayan ve Ruslarla temasları en eski tarihlere dayanan Çuvaş Türkleri ve Tatar Türkleri’nin Nardugan Bayramı’nı kutladığını ileten Timur B. Davletov, “Anadolu’da kutlanan Karakoncolos Bayramı ile Hristiyanlık’tan etkilenmiş Doğu Avrupa topraklarında yaşayan Türklerin kutladığı Nardugan Bayramı ortasında bir benzerlik var” yorumunda bulundu.

‘TARAKLAR ORTALIKTA BIRAKILMAZ’

İnanışa nazaran, karakoncolos ile müsabaka ihtimaline karşı alınması gereken tedbirler de bir epey ilginç! Dr. Timur B. Davletov, kara kış periyodunda insanların konut içinde taraklarını ortada, başı boş bir yerde bırakmamaya çalıştıklarını aksi takdirde tarakla hücuma uğramaktan korktuklarını söyledi. Bir de karakoncolosun sorduğu sorulara gerçek karşılık vermek çok kıymetli. İnanışa nazaran burada püf nokta, her yanıtın başına ‘kara’ sözünü getirmek. Tüm bunların yanında Anadolu’da karakoncolosun gazabından korunmanın yolları ortasında kapılarının önüne muhlama, karalahana dolması, mısır üzere yiyecekler bırakmak da var!

KARAKONCOLOS VE KIŞ RABBİ ORTASINDA İLİŞKİ VAR MI?

Pekala Türk mitolojisinde yer alan Kış Yaradanı ile karakoncolos ortasında bir irtibat olup olmadığını söylemek mümkün mü? Davletov, “Kış Rabbi, Sibirya dahil olmak üzere birçok bölgede çok fazla korunabilmiş değil. Son periyotlarda tartışılan ‘Ayaz Ata’, ‘Soğuk Dede’, ‘Ayaz Dede’ üzere kavramlar daha çok Hristiyan olan, tek allaha inanan Ruslarla temasa geçildikten sonra ortaya çıkan kavramlardır. Münasebetiyle eski Türklerde en azından eski mitolojik efsaneler anlatılırken Kış Rabbi’nden bahsediliyor” tabirlerini kullandı. Davletov, eski Türkler periyodundaki Kış Rabbi’nden yola çıkarak günümüze geldiğimizde Anadolu’dan Balkanlar’a kadar tesirli olmuş karakoncolos ile ilişkisinin olup olmadığını söylemenin de epeyce güç olduğunu belirtti. 

Kavramlarda farklılaşmalar olduğunu lakin bazen kimi kavramların da asırlarca korunabildiğini söyleyen Dr. Timur B. Davletov, bu bahse turna kuşu örneğiyle açıklık getirdi. Yapılan çalışmalara nazaran Hakas topraklarından 8 bin kilometre güneybatıda bulunmasına karşın Anadolu’da ‘turna’ olarak tabir edilen kuşun, Sibirya’da da da tıpkı isimle çağrıldığı görülüyor. Bu örnekten yola çıkarak ‘turna’ sözcüğünün çok eski devirlerde ortaya çıktığını ve ortak bir kavram olarak korunduğunu söylemek mümkün. Davletov, “Ancak birebir şeyi Kış Yaradanı Ayaz Cet için söyleyemiyoruz zira bir bölgede ‘Ayaz Dede’ deniyor, bir öbür bölgede ‘Ayaz Ata’ deniyor. Bu hakikaten yola çıkarak Anadolu’da ‘Ayaz Ata’ kavramı nasıl korunamadıysa karakoncolos sözcüğü de sırf bu coğrafyanın yerli inanışı olabilir” bilgisini verdi.

TÜRK DÜNYASINDA DA BİLİNEN VE KUTLANAN BİR BAYRAM LAKİN…

“Anadolu’da ve Balkanlar’da yaygın olan bu karakoncolos kültüyle ilgili şunları tabir edebiliriz” diyen Dr. Timur B. Davletov, kelamlarını şöyle noktaladı: “Karakoncolos’un her kadar Orta Asya ve bilhassa Sibirya ile ortasındaki ilişkiyi bilimsel olarak kurmamız çok sıkıntı olsa da, bu türlü bir inanış, gelenek ve kutlama kültürü Türk dünyası kültürünün içerisinde yer alıyor. Karakoncolos kültü Türkler’de ve bundan dolayı de Türk dünyasında bilinen, kutlanan bir bayramdır. Lakin tüm Türk dünyasında yaygın olan bir bayram değildir.”