Ukrayna krizi: Erdoğan için sancılı açmaz

Değer Akal

Batı ittifakıyla Rusya ortasındaki Ukrayna krizi, Çin’in Moskova’dan yana hal almasıyla yeni bir boyuta taşındı.

Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in Pekin’e yaptığı ziyarette, Çin Devlet Lideri Şi Cinping ile ortak bir bildiri yayımlaması, cepheleşmeyi daha da sertleştirdi.

Memleketler arası basın kuruluşları tarafından son dakika gelişmesi olarak “Batı’ya karşı Çin-Rusya ittifakı” ve “Putin ve Şi, Batı’ya karşı safları sıkılaştırıyor” başlıklarıyla duyurulan gelişme, Türkiye açısından da büyük kıymet taşıyor.

Uzmanlar, dış siyasette giderek sıkışan Ankara’nın, Ukrayna’da savaş tehlikesinin arttığı bir ortamda, iktisattan güce ve iç siyasete kadar uzanan geniş bir alanda, önemli sınamalarla karşı karşıya kalabileceğini belirtiyorlar.

“Düzeni alaşağı etmek istiyorlar”

ABD’nin saygın niyet kuruluşlarından Alman Marshall Fonu (GMF) Lider Yardımcısı Ian Lesser, DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, Batılı ülkelerin eş vakitli olarak, birbiriyle etkileşim içinde olan iki farklı ve çok önemli sınama ile karşı karşıya bulunduğuna dikkat çekti.

Ukrayna konusunda tansiyonun her geçen gün tırmandığına işaret eden Lesser, “Eş vakitli olarak art planda, büyük bir süratle gelişmekte olan jeopolitik bir durum kelam konusu: Argümanlı amaçları olan Rusya ve Çin, mevcut güvenlik mimarisini değiştirmek, hatta bu sistemi alaşağı etmek istiyorlar” değerlendirmesini aktardı.

“Daha üstün” vurgulu meydan okuma

Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu’nun iki daimi üyesi olan Rusya ve Çin, yeni bir dünya nizamı inşa edilmesi gerektiğini savunuyorlar.

4 Şubat’ta, “Yeni Bir Periyoda Giren Milletlerarası İlgiler ve Global Sürdürülebilir Kalkınma” başlığıyla yayımladıkları bildiride, “Dünya güçleri ortasında karşılıklı hürmet, barışçıl bir ortada yaşama ve karşılıklı fayda sağlayan işbirliği temelinde, yeni bir çeşit alaka inşa edilmesi gerekiyor” deniliyor.

Dünyanın bir değişim sürecinden geçtiğine işaret edilirken, memleketler arası siyasette “çok kutupluluğu güçlendirme” amacı söz ediliyor. Pekin ve Moskova, iştiraklerini bildiride yer verdikleri şu tezli tabirlerle kayda geçiriyor:

“Rusya ve Çin, devletlerarası yeni bağlarının, Soğuk Savaş periyodunun siyasi ve askeri ittifaklarından daha üstün olduğunu teyit etmektedir. İki devlet ortasındaki dostluğun hududu yoktur, ‘yasaklanmış’ işbirliği alanları yoktur, güçlendirilen stratejik işbirliği ne üçüncü ülkeleri amaç almaktadır ne de milletlerarası ortamdaki değişimden ve üçüncü ülkelerdeki dolaylı değişikliklerden etkilenmektedir.”

Ortak bildiride Batı’ya “ideolojik Soğuk Savaş yaklaşımlarına son verme çağrısı” yapan iki ülke, NATO’nun genişlemesine, Asya-Pasifik’te cepheleşmeye karşı olduklarını, ABD’nin Hint-Pasifik stratejisinin bölgedeki barış ve istikrara olumsuz tesirleri konusunda da teyakkuzda olmayı sürdüreceklerini aktarıyorlar.

Demokrasi tezi

Demokrasi ve insan hakları hususlarında makus bir sicile sahip olan, milletlerarası kuruluşlar tarafından ağır halde eleştirilen iki ülkenin, bildiride kendilerini “uzun demokrasi geleneğine sahip dünya güçleri” olarak tanımlamaları da dikkat çekiyor.

Bildiride, “demokrasiyi tesis etmede herkese uyacak tek bir şablon bulunmadığı” tez ediliyor, “Taraflar, demokrasi ve insan hakları savunuculuğunun başka ülkeler üzerinde baskı kurmak için kullanılmaması gerektiğine inanıyor. Taraflar demokrasi ve insan haklarını müdafaa mazeretiyle demokratik bedellerin istismar edilmesine, hâkim ülkelerin içişlerine müdahale edilmesine ve dünyada bölünmeler ve ihtilafları kışkırtmayı amaçlayan her teşebbüse karşı çıkıyor” deniliyor.

ABD ve Avrupa’da gözler Türkiye’de

NATO’nun ikinci en büyük askeri gücü olan, uzun yıllar ittifakın güneydoğu kanadında faal rol oynayan Türkiye’nin son yıllarda Rusya ve Çin ile geliştirdiği münasebetlerin tesiri, bunların Ankara’nın Ukrayna krizindeki siyasetine nasıl yansıyacağı merakla izleniyor.

GMF Lider Yardımcısı Lesser, Washington ve Brüksel’in bakış açısını aktarırken, “Tırmanan Ukrayna krizi, Türkiye’nin izlemekte olduğu dış politikayı da yeni zorluklarla yüz yüze getirdi. Türkiye Ukrayna konusunda Batı ile Rusya ortasında tercih yapma durumuyla karşı karşıya. Bu çok güç bir süreç” biçiminde konuştu. 

Washington-Moskova sınırında kriz büyürken, Erdoğan’ın Rusya’dan S-400’leri satış almış olmasının daha önemli bir meseleye evrilebileceğini söyleyen Lesser, öbür yandan Türkiye’nin bir NATO üyesi olarak yükümlülükleri bulunduğunu, bu çerçevede Ukrayna konusunda Rusya’ya verilecek reaksiyon konusunda kararlaştırılacak adımlara da dayanak vermesi gerekeceğini belirtti.

Karadeniz’de tansiyon tırmanabilir

En berbat senaryonun gerçekleşmesi, Rusya’nın Ukrayna’ya askeri müdahalede bulunması halinde ittifakın Karadeniz’de takınacağı askeri tavırda Türkiye’nin de yerini alması gerekeceğini söyleyen Lesser, kimi derin görüş ayrılıklarının kriz durumlarında bir kenara bırakılması gerekeceğini, bağların stratejik boyutunun kıymet kazanacağını kaydetti. Lesser, şu değerlendirmesini aktardı:

“Rusya’nın Ukrayna’ya askeri müdahalesi Türkiye için çok tehlikeli olabilir. Karadeniz’de beklenen çatışmalar, kaza sonucu da olsa yaşanması mümkün askeri tansiyonlar sonucunda Türkiye kendini son derece önemli, riskli bir durumun içinde bulabilir. Rusya ile daha evvel de gibisi olaylar yaşandı ne yazık ki. Türkiye’nin son yıllarda Rusya konusunda takındığı tavırdan çok rahatsız olsalar da NATO müttefikleri, Ukrayna ihtilafının gidişatına bağlı olarak bir noktada Türkiye’nin, savunma takviyesi verilmesi gerekebilecek bir partner olduğunun da bilincindeler.”

Yaptırımlar Türkiye iktisadını zorlar

Rusya’nın Ukrayna’ya askeri bir hücum düzenlemesi halinde, NATO ve AB ülkelerinin derhal siyasi, ekonomik ve mali yaptırımlarla karşılık vermesi bekleniyor. 

Erdoğan’ın son yıllarda Putin ile güç başta olmak üzere birçok alanda münasebetleri derinleştirmesi nedeniyle, tansiyonun tırmanması ve yaptırımların devreye girmesi durumunda, bundan en çok etkilenecek ülkelerin başında Türkiye bulunuyor.

Ian Lesser, “Rusya’ya yaptırım süreci, güç başta olmak üzere birçok alanda Türkiye’yi çok önemli tercihlerle karşı karşıya getirecektir. Rusya’nın gayriresmi yollardan Türkiye üzerinden yaptırımları delmeye dönük mümkün teşebbüsleri de büyük bir dikkatle incelenecektir. Birtakım yaptırım adımları, muhtemelen Türkiye iktisadı için önemli zorluklar getirebilecektir. Almanya da bu cins tercihleri yapmak zorunda kalacak. Lakin Almanya, Türkiye’ye nazaran daha varlıklı, güçlü bir iktisadı olan bir ülke” görüşünü lisana getirdi.

Erdoğan’ın dış siyaset savrulmaları sürdürülebilir mi?

Milletlerarası gözlemciler, Batılı ülkeler ve Rusya ile tırmanan krizin, Erdoğan’ın dış siyasetteki hareket alanını daha da daraltacağını, bugüne kadar izlenen, iç siyasete endeksli, popülist yaklaşımın sürdürülmesinin daha da zorlaşacağını lisana getiriyorlar.

Erdoğan’ın periyot dönem Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası kontratlar ve içinde bulunduğu ittifakların öngördüğü yükümlülüklere ters hareket etmesinin de Türkiye’nin milletlerarası alandaki güvenirliğinin gerilemesine yol açtığı belirtiliyor. 

Demokrasi ve hukuk devletinde gerilemeye yol açan siyasetleri nedeniyle eleştirilen ve bu nedenden dolayı başta ABD Lideri Joe Biden olmak üzere pek çok Batılı önderin uzaklıklı tavır takındığı Erdoğan’ın, Batı’yı amaç alan telaffuz ve tenkitlerinin birçoğunun otoriter Çin ve Rusya ile örtüştüğüne, bunun tasa verici bulunduğuna dikkat çekiliyor.

Tırmanan kriz Türkiye’yi tercihlere zorluyor

Türk Dışişleri Üst Kurumu’nda kritik misyonlarda bulunmuş olan, emekli büyükelçi Uluç Özülker ise Türkiye’nin dış siyasetinin “ciddi açmazlar” içerisinde olduğuna işaret ederek, bu kritik sürecin aklıselim ve fevkalâde hassas bir istikrar içinde yönetilmesinin büyük değer taşıdığını söyledi.

DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Özülker, “filler tepişirken çayır olmamak da çok önemli” derken, dış siyaset tercihlerinde kimi vakit kusurlar yapıldığını, bu kusurların Türkiye’yi menfaatleri açısından riskli açmazlara soktuğunu vurguladı, “artık bir karar vermemiz lazım” dedi. 

Bağımlılık çıkmazı

NATO’nun geçen sene Rusya’yı “hasım” olarak nitelendirdiği kararın altında Türkiye’nin imzasının bulunduğunu anlatan Özülker, Ankara’nın içinde bulunduğu açmazı şu tabirlerle aktardı:

“NATO’ya bağımlısınız ve Rusya’yı düşman ilan edebiliyorsunuz. Ancak birebir vakitte Rusya ile bağlantılarınızda ölçülü olmaya mecbursunuz, güçte bağımlılık bağlantınız oluşmuş. Karadeniz’den Kafkasya’ya, İdlib’e kadar içi içe geçmiş bir durum var. Ayrıyeten Rusya’nın inşa ettiği nükleer santralin birinci ünitesi 2023’te açılacak mı? Pekala, Rusya doğal gazı keserse ne hale gelinecek, bu düşünüldü mü? S-400’ler alındı… Rusya ile bir göbek bağı oluştuğunu düşünmüyor musunuz? Bundan vazgeçebilir misiniz? Öbür taraftan Rusya’nın haksız olarak üzerinde hak tez ettiği Ukrayna ile işbirliği içindesiniz. İşbirliğini, savunma sanayi alanında ortak yatırımlara varıncaya kadar genişletmek için karar alındı. Pekala, bu şartlar altında Ukrayna halihazırda Rusya’nın denetim etmeye çalıştığı bir ülke değil mi? Artık tüm bunlar ışığında Türkiye’ye ‘Peki, siz tam olarak nerede duruyorsunuz?’ sorusu sorulmaz mı? Ne yazık ki Türkiye’nin içinde bulunduğu durum çok önemli bir açmaz.”

Halkbank uyarısı

Rusya’nın Ukrayna’ya askeri müdahalesi durumunda uygulanması beklenen yaptırım sürecini de pahalandıran Özülker, bunun Türkiye iktisadını çok daha güç bir duruma sokabileceği ihtarında bulundu.

“Bir çatışma durumunda, uygulanacak yaptırımlar nedeniyle, en ağır bedel ödeyecek ülkelerden biri de Türkiye’dir” diyen Özülker, Türkiye’nin NATO kararının dışına çıkamayacağını söyledi.

Türkiye’nin mümkün yaptırımlara da uymak durumunda kalacağını vurgulayan Uluç Özülker, İran yaptırımlarını ve bu yaptırımların delindiği savıyla Halkbank’ın ABD’de karşı karşıya kaldığı dava sürecini de hatırlattı.