Van Gevaş’ta Selçuklu dönemi eserleri

Bitlis gezimizi tamamladıktan sonra Tatvan’a geçtik. Yeni rotamız Van’ın Gevaş ilçesi oldu. Önce rotamızı belirlemeye çalışıyoruz. Bitlis’ten, Van’a kara yoluyla iki şekilde gidilir. Ya Tatvan-Gevaş istikameti ya da Ahlat Erciş tarafı tercih edilir. Ayrıca Tatvan feribot iskelesinden de denizyoluyla Van’a gidilebilir. Van-Tatvan seferini yapan feribotlarda yolcularında yanında İran’dan gelen yük trenleri taşınır. Biz Tatvan’da bilet alıp gelen ilk otobüsle Van’a doğru yola koyuluyoruz. Otobüsteki koltuklar 2 1 olunca rahat bir yolculuk yapıyoruz. Tatvan’dan karayolu ile Van’a doğru ilerliyoruz. Göl çevresindeki yollar kıvrım kıvrım. Bir saate yakın bu kıvrımlı yollarda ilerledik. Civar otobüsten çok hoş gözükür. Yol kenarlarında koyun sürüleri görüyoruz. Van gölünün bu eşsiz güzelliği ile Bodrumun mavisini aratmaz dersem abartmış olmam. Gevaş’a doğru gelirken otobüsümüz Kuskunkıran tünelinden geçiyor. Yavaş yavaş Van Gölünün kuzeyindeki Gevaş ilçesine yaklaşıyoruz.

Gevaş yeşil bir ilçedir. Hemen güneyinde heybetli Artos Dağı vardır. Van’a 45 km uzaklıktadır. Ayrıca Gevaş ilçesi yeşillikler içindedir. Her tarafta yüksek boylu kavak ağaçları vardır. Evlerin duvarları briketlerle inşa edilmiştir. Ayrıca çatıları demir saçla kaplanmıştır. Evler briket ya da taştan yapılmıştır. Bazı evlerin çatısı demir saç iken bazıları da kerpiçtir. Evlerin çoğunun bahçelidir. Bahçeleri duvarlar ve kavak ağaçları birbirinden ayırmıştır. İlçe içerisinden bir su kanalı geçmektedir. Kanalın suyu temizdir. Kanalda balıkların olduğunu öğreniyoruz. Gevaş ilçe meydanında bir tane saat kulesi vardır. Meydanda yeni yapılan büyük cami, ilçenin en büyük camisidir. Gevaş’ın çarşısı küçük ve şirindir. Çarşıdaki lokantalarda güzel yemekler yapılır. Izgara çeşitleri, et döner, dana tandır, kırmızı etli ev yemekleri tattığımız yemeklerden birkaçıdır. Ayrıca kahvelerde iki farklı lezzete çay satılır. Çaylar kıtlama usulü içilir. Dilimlenmiş bir kıtlama şekeri, bir bardak çayı içirecek kadar tatlıdır. Kahvelerdeki tabureler ahşaptan yapılmış ve küçük boyludur. 2001 yılında çekilen Vizontele filmi ilçenin tanınmasını daha da hızlandırmıştır.

Gevaş’ın tarım potansiyeli de yüksektir. İlçede yetiştirilen fasulyenin ünü Van’ı aşmıştır.  Halk bu fasulyeyi başka illere de satmaktadır. Ayrıca ceviz, şeker pancarı, domates, armut, kayısı, kırmızı elma ilçede üretilen önemli tarım ürünleridir. Gevaş önemli bir bal üretim merkezidir. Ayrıca Van Gölü’nde İnci kefali avlanmaktadır. Gevaş’tan Van merkeze günün belli saatlerinde minibüsler ile belediye otobüsleri gidip gelmektedir. Gevaş İskelesi de ilçe merkezine iki km mesafededir. Burada belli saatlerde tekneler Akdamar Adası’na seferler düzenlemektedir.

Gevaş’ın tarihi geçmişini de kısaca anlatalım. İlçenin ismi İlk çağ kaynaklarında Vastiana, Arap ve Selçuklu kaynaklarında ise Vestan olarak geçmektedir. Yine bu muhitte dinlenen; kervanların, hacıların yorulduklarında dinlendikleri yerdir. Yorulmak anlamına gelen “Vestiya” kelimesi ilçenin eski isminin oluşumunu etkilemiştir. Gevaş ismini ise “Gevi Ana” isimli birinden aldığı, zamanla Gevaş’a döndüğü söylenir. Arkeolojik çalışmalar Gevaş tarihinin M.Ö. 500-1800 yıllarına kadar gittiğini göstermektedir. 10. yüzyılda Gevaş Ermeni Derebeyliği, Vaspurakan’ın merkezidir. Bir süre sonra Ermeniler bölgeyi Bizans idaresine bırakmıştır. 

Bölge Malazgirt’in fethinden önce 1054 yılında Selçuklu hâkimiyetine girmiştir. 11. yüzyılda Selçuklular, 12. yüzyılda Ahlatşahlar, 13. yüzyılda, Eyyubiler ve Harzemşahlar ile Anadolu Selçukluları’nın yaşadığı bölgede 1231 sonrasında Moğol istilası ile büyük bir yıkımın yaşandığı bilinmektedir. Kösedağ Savaşı sonrasında bölge, İlhanlı idaresine girmiştir. 14 ve 15. yüzyıllarda Karakoyunlu ile Akkoyunlu hâkimiyetine giren Gevaş, 16. yüzyılda Osmanlı topraklarına dâhil olmuştur.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde yer yer Vestan, Vustan ismi geçmektedir. Vustan Kalesi ile dağlarından geçen su kaynaklarından bahseder. Bu suyun Vustan Kalesi ile Edremit bağları içinde Van gölüne akar. Van’ın azil kabul etmeyen idare merkezleri içinde Vustan’da vardır. Van Kalesi’nin kulları altı bin iken, Vustan kulları da altı bindir. Van defterdarı Gevaş, Küvar haslarından, balık avı gelirlerinden gelir sağlayıp kulların parası verilir. Günümüzde tünel ismi olan Kuskunkıran kelimesi de Evliyanın kitabında geçer.

Gevaş Selçuklu Mezarlığı, Gevaş Halime Hatun Kümbeti, İzzettin Şir Camisi, Akdamar Kilisesi önemli tarihi yerleridir. Bunun yanında Van Gölü çevresindeki Göründü, Altınsaç, Deveboynu, İnköy ve Ağun önemli koylardır.

Biz bu çalışmamızda sadece Gevaş’ı ilçesindeki kültür mirası eserleri ele alıyoruz. Edremit, İpekyolu, Tuşba, Erciş, Adilcevaz, Ahlat, Van Gölü çevresindeki diğer ilçelerdir. Biz gezimiz boyunca bu ilçelerin tümüne uğradık. Onlarca tarihi yapıyı fotoğraflayarak kayıt altına aldık.

Gevaş Selçuklu Mezarlığı

Gevaş’taki ilk durağımızdayız. Gevaş Selçuklu Mezarlığı tarihimiz için ayrı bir önem arz etmektedir. Selçuklu döneminden kalan bu tarihi mezarlık Van-Tatvan yolu üzerinden gidip gelen kişilerin görebileceği bir noktadadır. Mezarlık alan çok büyüktür. Bu mezarlığa Hişet Mezarlığı da denir. Mezarlık alanında bine yakın mezar taşı vardır.  Gevaş Mezarlığı, Van gölü çevresindeki önemli mezarlıklarındır. Bu mezarlığa küçük Ahlat Mezarlığı da denilebilir. Mezarlık alanı 1. Dereceden sit alanıdır. Mezarlıkta taşların tarihi önemi büyük olsa da günümüzde tam olarak korunamamaktadır. Bu taşlar Ahlat taşlarına göre biraz daha beyazdır.

Alan içerisinde iki saat boyunca dolaşıyoruz. Taşları inceleyip, fotoğraflar çekiyoruz. Baş taşları, ayak taşları, sandukalar görüyoruz.  Mezar taşları, kümbet çevresi ile mezarlığın kuzey tarafında yoğunlaşmıştır. Tarihi değere haiz taşların kimi kırılmış, kimi parçalanmıştır. Bazı taşlarda yan yatmıştır. Taşlar üzerinde ayetler, hadis-i şerifler, geometrik motifler, bitkisel şekiller, kandil motifleri, mihrabiye nişleri, üzüm salkımları, motifleri süslenmiştir. Mezarlık içindeki otların düzenli olarak temizlenmesi gerekmektedir. Çalışmalarımız esnasında yüzlerce fotoğraf çekiyoruz. 1940’lı yıllarda mezarlık içerisinden yol geçilmiş ve mezarlık orta kısmından ikiye bölünmüştür. Yolun bu noktadan açılması mezarlık tahribini daha da hızlandırmıştır. Yine bu mezarlıktaki bazı taşlar, Gevaş iskelesinin inşaatında kullanılmıştır. İskele inşaatında kullanılan mezar taşları geçmiş yıllarda araştırmacılar tarafından fotoğraflamıştır. Yine bu civarda yaşayan bir kişiden mezarlık çevresindeki ihata duvarın 1998 yılında yapıldığını öğreniyoruz. Zive-Hacı Zive, Dilmetaş, Beyler, Görentaş, Beyler, Abalı Köyleri mezarlığında önemli mezar taşları bulunmaktadır.

Bir Sanat Abidesi: Gevaş Halime Hatun Kümbeti

Halime Hatun Kümbeti, Van Bitlis yolundan geçenleri her defasında selamlar. Bu tarihi yapı Van ili sınırları içerisindeki en önemli kümbetlerden biridir. Yapı hicri 736, miladi 1335 yıllarında yaptırılmıştır. Ahlatlı taş ustası Pehlivan Havendoğlu Esed’tir. Melik İzzet’in bu abidevi eseri kızı Halime Hatun için inşa ettirmiştir. Mezarlıkta bir süre dolaştıktan sonra kümbete doğru yürüyoruz. Kümbetin çevresini bir süre geziyoruz. Halime Hatun Kümbeti; Ahlat, Erciş, Kayseri’de gördüğümüz Selçuklu dönemi kümbetleriyle benzerlikler göstermektedir. Kümbet gerek mimari yapısı süslemeleri ve şekliyle dikkat çeker. Kümbet mezarlığın doğu kısmına inşa edilmiştir. İki katlıdır. Alt katı mezar odasıdır. Doğu kısmındaki merdivenler ile alt kata inilir. Mezar odasında iki tane şahide var. Bu şahideler üzerinde herhangi bir yazı ifadesi yoktur.

Kümbetin üst örtüsü piramidal külahtır. Gövde on iki köşelidir. Gövde üzerinde geometrik ve bitkisel motifler ile yazı kuşaklarıyla bezenmiştir. Kümbetin inşasında düzgün kesme taşlar kullanılmıştır. Aralardaki yüzeyleri üçgen nişler hareketlendirmektedir. Tüm cephelerde şeritler halinde ve madalyonlar şeklinde bitkisel, geometrik ve yazılardan oluşan süslemelere yer verilmiştir. Gövdenin üst kısmına fetih süresi yazılmıştır. Kümbetin koni kısmı yosun tutmuştur. Yine duvarlarda da benzer aşınmalar var.  Kümbet en son 2005 yılında restore edilmiştir. Kümbetin 1956 yılında çekilen fotoğrafında yapının çevresi ile Artos Dağı’na kadar ki arazi tamamen boştur. Civarda konuştuğumuz kişilerden pembe renkli beş katlı binanın 2007 yılında yapıldığını öğreniyoruz. Sonradan yapılan bina kümbetin estetik görüntüsünü bozmuştur.

Gevaş İzzettin Şir Camii

Gevaş’ta çalışmalarımıza devam ediyoruz. Selçuklu Mezarlığı ile Halime Hatun Kümbetinden sonra mezarlık ortasındaki patika yoldan camiye doğru ilerliyoruz. Cami, Selçuklu mezarlığının üst kısmındadır. Van gölü çevresindeki önemli camilerdendir. Caminin taç kapısı üzerinde yer alan kitabe dört tane kutucuk içerisine alınmıştır. Kitabenin yazıları okunamamaktadır. Avluya kuzey tarafındaki kapıdan giriş yapıyoruz. Caminin olduğu alan çevresine göre biraz çukurda kalmıştır. Cami ve medrese yapıları bir aradadır. İlk olarak medrese kısmını inceliyoruz. Avlulu kısmı geçtikten cami kısmına ulaştık. Cami kare planlıdır. Cami Selçuklu camileri formundadır.  Harim mekân mihrap önü kubbelidir. Mihrap kısmındaki sahınlar farklı şekilde sıralanmıştır

Bu civarda Selçuklular döneminde inşa edilip ayakta kalan başka cami yoktur. İzzettin Şiir önemli bir Selçuklu beyidir. Cami birçok kez restore edilmiştir. Yapının inşasında yöresel taşlar kullanılmıştır. Çalışmalarımız esnasında karşılaştığımız eski bir fotoğrafta caminin minaresinin olmadığını görüyoruz. Caminin tek şerefeli minaresi sonradan eklenmiştir. Tarihi bir değeri yoktur.  

Bu yazımızla Van Gölü çevresindeki önemli ilçelerden Gevaş’ı ele aldık. Diğer çalışmamızda bu güzide diyardaki diğer yapıları ele alacağız. İnşallah.

Kaynaklar:

Aslanapa Oktay, Yıllık Araştırmalar Dergisi 1, Doğu Anadolu’da Karakoyunlu Kümbetleri isimli makalesi. 1956.

Başak Meltem Ayaz. Gevaş Mezar Taşları İsimli Yüksek Lisans Tezi. 2008.

Baş Gülsen. Gül Mesut. Gevaş Dilmetaş Köyü Mezarlığı ve Mezar Taşları İsimli Makale

Zıllıoğlu, Mehmed.  Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçüncü Cilt, Üçdal Neşriyat Yayınları, 1985. 

Top Mehmet. Gevaş Halime Hatun Kümbeti.

gevas.meb.gov.tr/www/gevasinkulturu.

https://www.evrensel.net/haber/318064/define-avcilari-selcuklu-mezarligini-tahrip-ediyor

https://www.tgrthaber.com.tr/haber/307001.html

https://www.gzt.com/jurnalist/van-gevastaki-selcuklu-mezarligi-ve-halime-hatun-turbesi-2808993

https://www.atlasdergisi.com/kesfet/arkeoloji-haberleri/van-golu derindekisirlar.html?doing_wp_cron=1606645563.5439240932464599609375
Kaynak: https://www.dunyabizim.com/gezi-mekan/van-gevasta-selcuklu-donemi-eserleri-h42323.html