Dış Bağlantılar Kurulu Lideri Richard Haass: Türkiye-ABD münasebetlerinin geleceği Türk Hükümeti’ne bağlı; Türkiye’de tek bir bireyde çok fazla otorite var

Dış Alakalar Kurulu Başkanı Richard Haass, Türk Endüstrici ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD) Global Siyaset Forumu tarafından düzenlenen “Dünya, ABD ve Türkiye” Webinarında Prof. Dr. Cihan Balta ve Akademik İstişare Heyeti Üyesi Soli Özel‘in sorularını yanıtladı.

Son devirde Türkiye ve ABD ortasında yaşanan tansiyonların kalıcı ve dilek edilen bir bahis olmadığını söz eden Haass, sorunun tahlilinin Ankara’ya bağlı olduğunu söz ederek ” Sorun şu sanki bu mevcut Türk hükümetiyle değişebilir mi? Bu Türk Hükümeti’nin vereceği bir karar. Sonuçta Türk hükümeti bunu yapmaya istekli mi? Aslında, dürüst olarak, yüzlerce, binlerce bireyden bahsetmiyoruz. Tek bir bireyden bahsediyoruz. Siyasi meshebinize nazaran tek bir kişi üzerinde çok üst düzeyde takdir hakkını kullanması kelam konusu. Türkiye’de tek bir bireyde çok fazla otorite var” biçiminde konuştu.

Türkiye ve ABD’nin bölgesel alakalarını de ele alan Haass, ABD’nin bir Kürt devletini desteklemediğinin altını çizerek ” ABD-Türkiye’nin bir sürü öbür hususları da var. Bu bağlantıların toplamı değil, umuyorum diğer şeyler de buluruz” diye konuştu. Haass ayrıyeten Türkiye ve ABD münasebetleri ortasındaki temel zorluğa ait olarak ise “Her vakit uyuşmazlık olur, Kıbrıs konusunda, Kürt konusunda öteki sıkıntılarda. Bazen uyuşmazlığa düşeceğiz lakin bu zati müttefikliği, müttefiklik yapan şey. Yani her şeye karşın uyuşmazlık alanlarının, işbirliğini önlememesi, ortak çıkarları bozmaması. Sanıyorum Türkiye ve ABD’nin asıl zorluğu burada” sözlerini kullandı.

Haass, ABD’nin son 10-20 yılda askeri manada gücünü kullanmada eskisi kadar istekli olmadığını söz ederek, ABD dış siyasetinde askeri mevcudiyetle var olma konusunda isteksiz olduğunu belirtti. Rusya’nın ise bu mevzuda daha istekli olduğuna dikkat çeken Haass “Yalnızca kapasiteyle ilgili değil bu, biraz da iradeyle ilgili ve Sayın Putin’inde irade gösterdiğini görüyoruz” dedi.

Richard Haass’ın konuşmasında öne çıkanlar şöyle: 

“Kutuplaşma, ABD’de hiç bu kadar ön plana çıkmamıştı”

Amerikan gücünden bahsediyorsunuz, ABD’nin gücünden. Son 10-20 yıldır. Güç dediğimiz vakit hem relatif açıdan hem mutlak açıdan bakmamız gerekiyor aslında. Mutlak açıdan baktığımız vakit ABD iktisadı büyüdü. İnovasyon hakikaten çok etkileyici bir halde gelişiyor. Askeri açısından çok daha güç kazandığını söyleyebiliriz. Geçmişe kıyasla. Burada Amerika gücüyle ilgili yalnızca kapasite değildir sıkıntı. Bir yandan da kullanma iradesi ve istekliliği. ABD kendi gücünü hayata geçirmek istiyor mu? Burada kocaman bir soru işareti var. İki sebepten ötürü hepimizin de fark ettiği ve bildiği üzere aslında farklı bölünmeler kelam konusu. Geçen yıl 6 Ocak’ta da bu çok önemli bir manifestasyonla ortaya çıktı. Alışılmış ki siyasetin her alanında ve her ülkenin siyasetinde bu türlü bölünmeler olabilir. Türkiye’de de ABD’de de kutuplaşmalar olabilir. Fakat kutuplaşma ABD’de hiç bu kadar ön planda olmamıştı, karakteristlik özelliklerinde bu yoktur aslında. 

“ABD, askeri mevcudiyet manasında artık daha isteksiz”

George W. Bush’tan beri ABD’nin gücünü kullanma konusunda hafif bir düşüş olduğunu söyleyebiliriz. Bilhassa Irak sonrasında ve Afganistan’daki gelişmeler sonrasında. Tarihçiler bunu yazacaklardır; bir açılım siyaseti kelam konusuydu. Bilhassa bu iki ülkede çok fazla şey yapmaya çalıştık farklı açılardan. Birebir vakitte Libya’da Obama periyodunda de yaşananları gördük ve baktığımız vakitte bilhassa Orta Doğu’nun genelinde reaksiyon olduğunu görüyoruz açılımla ilgili olarak. Tahminen gereğince açılım yapılamadı ya da kısıtlamalar oldu denilebilir ancak genel manada daha az bir isteklilik kelam konusu ABD’nin ağır bir halde alanda askeri olarak mevcudiyetini ortaya koymasında. ABD dış siyasetinin o evresi kapandı. Artık daha az isteklilik kelam konusu.

“Çok daha mahir, daha kapasiteli bir Çin görüyoruz”

Görece gücüne baktığımızda ise bu daha komplike son 10-20 yılda aslında burada Çin’in gelişimi ve büyümesi devam etti. Çin’in kapasitesi ekonomik olarak artık daha fazla. Bu ekonomik dönüşümü aslında daha diplomatik aktiviteyle birleştiriyor ve askeri gücünü artırarak ortaya koyuyor. Tek yol tek nesil projesiyle ve Güney Çin Denizi’ndeki faaliyetlerini artırmasıyla, Tayvan’da yaşanan gelişmeler var bir kaç gün evvel Çin menşeili uçakların getirdiği gelişmeler var. Bir de çok daha baskılayıcı oldu hem siyasetçiler tarafından hem de iktisat açısından, yani iktisattaki devletin mevcudiyeti ve gücü arttı. Ve baktığımızda çok daha mahir, daha kapasiteli bir Çin görüyoruz. İnsanların umut ettiği bilakis. Aslında Çin 20 yıl evvel Dünya Ticaret Örgütü’ne katılır, daha açık daha liberal bir Çin olur diye bekliyordu lakin tam aykırısı oldu.

“Rusya gücünü kullanma konusunda daha istekli”

Bu açıdan ABD’nin görece gücüne bakıldığında hesap daha komplike hale geldi. Neden? Zira Çin farklı bir istikamette ve herkesin beklentisi dışında farklı bir istikamette gelişti. Daha güçlü olmasa da Rusya var lakin Rusya’ya bakıldığında, gücünü çok daha kullanmaya istekli olduğunu görüyoruz. Bunu Gürcistan’da, Ukrayna’da Kırım’da gördük. Yalnızca kapasiteyle ilgili değil bu, biraz da iradeyle ilgili ve Sayın Putin’inde irade gösterdiğini görüyoruz.

ABD o denli bir dünya hareket alanına sahip ki, çok önemli büyük güçlerin rekabeti kelam konusu. Bu çok aşina olunan bir şey ve komplikasyonları getiriyor beraberinde ABD için. Ve Türkiye orta seviye güç düzeyinde tanımlandırılabilir. Bilhassa Ortadoğu’da İran ve Türkiye ortaya çıkıyor. ABD’nin yalnızca Çin ve Rusya üzere büyük güçlerle değil, Türkiye ve İran üzere orta seviye güçlerle de bağlantılarını düzenlemesi gerekiyor.

“ABD, Ukrayna’ya Rus işgalini durduramaz lakin bedelini azaltabilir”

Biden hükümet âlâ yaptı. Çok eleştirdim Afganistan’ı. Kalmalıydık, kalabilirdik de. Faydasıyla ölçerseniz bunun bedeli de o kadar büyük olmazdı. Bence yanılgı yaptık. Şubat 2021’de muahede yaptı Taliban’la bence natürel bu yanlıştı. Çok dağınık bıraktık maalesef Afganistan’ı. Fakat bence Ukrayna düzgün gidiyor. Hükümet 4 şey yaptı. Bir tanesi, askeri takviyesini ve öteki takviyelerini artırdı Ukrayna’da lakin direkt ABD askeri müdahalesinde bulunmadı. Doğal ki Rus askeri işgalini durduramaz lakin bedelini azaltabilir işgalin. İkincisi NATO’yu güçlendireceğiz dedik. Ve ‘sayın Putin Ukrayna’yı işgal ederseniz, ödeyeceğiniz bedellerinden biri sonunuza daha yakın daha çok NATO birlikleri olacak dedik’ üçüncüsü ekonomik yaptırımlar olacak Rusya’ya karşı. Dördüncüsü artık Avrupa’nın Rusya’ya olan güç bağımlılığını azaltmanın yollarını arıyoruz. Bu da uygun bir şey. Lakin bunların hepsi birebir vakitte diplomatik bir opsiyon da içeriyor birebir vakitte Sayın Putin’e. Yani bu evvelden kapatılmış, bitirilmiş bir diplomatik aranjman değil. Sayın Putin’in askeri müdahalesinin yahut siber müdahalesinin maliyeti. Ayrıyeten isterse çıkması içinde bir yol gösteriyoruz. Putin bu krizi kendisi üretti. Kimsenin Ukrayna’yı NATO’ya alacak değildi. Bunu hiçbir vakit gündemde görmüyorum esasen yakın bir tarihte. Gündemde olmalı mıydı Bükreş’in kararı 2008’de mesela buna katılmıyorum bence bu yola girmekle yanılgı yapıldı. 

“Almanya’nın davranışı hayal kırıklığı”

Sayın Putin bir kaç ay evvel uyanıp ‘bunu halledeyim hadi’ dedi. Pek objektif değildi ancak heralde bir fırsat gördü bunu yapmak için. Ancak bence fırsatı yanlış kıymetlendirdi. Ülkemizin içindeki bölünmeyi gördü, Afganistan’ı gördü. Tahminen olmayan bir fırsat var sandı. Tahminen de yanlış okudu ABD’yi diyebiliriz.

Almanya’nın davranışı biraz hayal kırıklığı. Çok değişik bir görüşü var Rusya konusunda bir çok sebepten dolayı. Kısmen güç bağımlılığı, kısmen de tarihi açıdan. Daha evvelki Almanya Başbakanı’nın ve hükümetin nükleer gücü kaldırma kararı yanlıştı bence. iklim konusunda Rusya konusunda uygun bir karar değildi, bilakis çevireceği de yok ancak şunu hatırlatıyor bize tıpkı sayfada değiliz. Askeri gücün kullanımı konusunda Rusya’yla bağlantılar konusunda. Almanya müttefik evet lakin daha öncede daima barışcıl bir siyaset isterdi Rusya konusunda. Bence Sayın Putin’de Almanya’nın ABD’yle büsbütün tıpkı sayfada olmadığının o da farkında. Tahminen bu biçimde kendine bir avantaj bulmaya çalışabilir Almanya ve öbür komşularıyla.

“Avrupa 200 milyar dolar savunmaya harcayabilir fakat sonuç 200 milyar dolarlık savunma yetkinliği olmuyor”

Ben stratejik özerkliğe çok inanmam Avrupa için. Tahminen çok tanınan bir söz fakat önemli biçimde olduğunu düşünmüyorum. Birinci olarak Avrupa’yı tek bir kolektif jeopolitik varlık olarak göremeyiz dış münasebetler kelam konusu olduğunda. Değişik görüşler var lakin Avrupa savunmasına bakın. Bütün savunma harcamasına bakarsanız inanılmaz bir sayı. Sorun şu her ülkenin kendi ulusal savunma bütçesi var. Ve inanılmaz örtüşme alanları var, uzmanlaşma eksik. Yani Avrupa 200 milyar dolar savunmaya harcayabilir ancak sonuç 200 milyar dolarlık savunma yetkinliği olmuyor. Paranın büyük kısmı ulusal olarak harcanıyor, stratejik olarak Avrupa diye harcanmıyor. Keşke daha fazla Avrupa yaklaşımı olsaydı dış siyaset savunmasına, maalesef yok, olacağını da sanmıyorum. Bir de Avrupa çok büyük ve çeşitli değil. Avrupa’da Rusya’ya yakın olanlarla, uzak olanların görüşleri farklı. Ayrıyeten inanılmaz politik bir aralık da kelam konusu mesela Macaristan’ın liberal olup olmaması konusunda ya da Türkiye ve diğer ülkeler konusunda. Yani Avrupa politik olarak çok farklı, stratejik görünümler olarak, işbirlikleri açısından, savunmaya para harcama isteği farklı. Kolektif bir savunma uğraşı yok üzgünüm. 

Türkiye bir aracı olamaz. Bunu majör bir kusur olarak görüyorum. Ne vakit bir müttefik aracılık yapmaya çalışsa öbür bir büyük güçle ABD ortasında bu gün ışığına çıktığında büsbütün bir tansiyona sürtüşmeye sebep oluyor. Ya Türkiye ya da öbür biri görüşleri varsa paylaşabilirler lakin ben muhakkak emin değilim. Bay Macron ya da oburlarının gidip de Alman hükümetiyle oturup da Ruslarla yapılacak görüşmeleri planlamaları potansiyel olarak tehlike içermekte. Zira Rusya tek tek bizi alır, aşikâr ülkelere belirli şeyler yapar ve bir manada Batı’da ittifak ya da birlik kalmaz o yüzden yardımcı olacağını düşünmüyorum.

“Türkiye’de tek bir şahısta çok fazla otorite var”

‘Türkiye bir müttefik olabilir ancak partner olamaz’ demiştim. Evet partnerlik kalitatif bir ölçüye sahiptir. Bunu da kabul etmek gerekiyor. Bu ilgi evet tüzel bir boyutta olabilir lakin içerik olarak bakmak gerekiyor. Bizim çok fazla ve birlikte yaptığımız bir şey yok. Bu üst seviye bir kesişme örtüşme ya da itimat kelam konusu değil. Kalıcı mı bu? Değil. Muhakkak kalıcı olması gerekmiyor. Problem şu sanki bu mevcut Türk hükümetiyle değişebilir mi? Bu Türk hükümetinin vereceği bir karar. Sonuçta Türk hükümeti bunu yapmaya istekli mi? Aslında, dürüst olarak, yüzlerce, binlerce bireyden bahsetmiyoruz. Tek bir bireyden bahsediyoruz. Siyasi meshebinize nazaran tek bir kişi üzerinde çok üst düzeyde takdir hakkını kullanması kelam konusu. Türkiye’nin çıkarları ve bunu nasıl koruyacağıyla ilgili ataklar kelam konusu olduğunda. Türkiye’nin orta doğudaki siyasetinde, mültecilerle ilgili duruşu, Hamas’la olan bağlantısı yani elindeki kozları bu türlü kullandı. Diğer biçimde kullanabilir miydi? Olabilirdi natürel ki. Son 24 saatte bakıldığında yeniden değişiklikler olduğunu görüyoruz. Tek bir bireyde çok fazla otorite var. Ben şuna inanıyorum sonuçta ABD-Türkiye bağlantılarının bu biçimde gelişmesi aslında, ABD dış siyasetindeki değişimlerden fazla, Türkiye’nin son onlarca yıldaki dış siyasetteki değişikliğinden kaynaklanıyor. Yani tartışılabilir doğal lakin daha fazla reaktif bir mod kelam konusu. Türkiye de stratejik duruşunu tekrar tanımlamış durumda. O yüzden bu noktadayız.

“Son 10 yıldır ABD-Türkiye ortası ara arttı, bu istek edilen bir şey değil”

Hem mevcut liderlik de değişir mi yoksa beklemek mi gerekiyor. Tahminen Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan sonra onu takip edecek olan yöneticilerle farklı bir dış siyaset istikameti takip edilebilir ve belirli alanlara yaklaşılabilir ve ABD’ye daha yakın olunabilir. Alışılmış ki bu da memnuniyetle yaklaşılır. Şunu söylemek istiyorum; sabah rastgele biri kalkıp da ABD açısından mevcut bağlar ülkü düzeyde diyecek birisi yok bence. Bunu kutlayan bundan ötürü memnun olan kimsenin olduğunu sanmıyorum ancak sonuçta hayatın bir cilvesi, gerçeği diye bakıyorlar buna. Son 10 yıldır ABD-Türkiye ortası aralık arttı. Bu istek edilen ve kalıcı bir şey değil ancak değişim Ankara’dan gelmeli diye düşünüyorum. Evet kimi boyutlarda kendimizi buna uyarladık ancak bu kalıcı olacak diye bir şey yok. Türkiye açısından da bunun ülkü olmadığının Türkler tarafından da anlaşıldığını görmeyi dört gözle bekliyorum.

“ABD, bir Kürt devletine dayanak vermiyor”

ABD ve Türkiye yıllarca Kürt sıkıntısı üzerinden farklılıklarını uygun yönettiler. ABD, bir Kürt devletine dayanak vermiyor. orta doğuda olan bitenle bağlantımıza bakarsak aslında ABD-Türkiye’nin bir sürü öbür mevzuları da var. Bu bağların toplamı değil, umuyorum diğer şeyler de buluruz. Anlaşabileceğimiz diğer şeyler var. Yakın bir bağın modülü, müttefiklik, iştirak ismine ne derseniz deyin. Anlaşacak alanlar bulursunuz ve anlaşmazlıklarınızı yönetmeyi öğrenirsiniz. ABD-Türk ilgilerinin maksadı gerçekçi bir formda uyuşmazlıkları eliminize edemez. Her vakit uyuşmazlık olur, Kıbrıs konusunda, Kürt konusunda öbür sıkıntılarda. Bazen uyuşmazlığa düşeceğiz lakin bu esasen müttefikliği, müttefiklik yapan şey. Yani her şeye karşın uyuşmazlık alanlarının, işbirliğini önlememesi, ortak çıkarları bozmaması. Sanıyorum Türkiye ve ABD’nin asıl zorluğu burada.”