Garantisi biter bitmez bozuluyorsa dikkat! Sebebi ‘pes’ dedirtti

Gonca Kocabaş / Milliyet.com.tr – ‘Planlı eskitme’, 1930’lu yıllardan itibaren tartışılan bir kavram. Kavramın temelinde hudutlu kullanım ömrüne sahip tüketim mallarının tekrar satın alma müddetini hızlandıracak biçimde üretilmesi var. Birinci tariflerinden biri “alıcıya biraz daha yeni, biraz daha yeterli ve gerekenden biraz daha erken bir şeye sahip olma isteğini aşılamak” halinde yapılıyor. Planlı eskitme kavramı, gelecekte tüketicilerin yeni bir eser arayışı içine gireceğini ve münasebetiyle talebi artıracağını garanti ediyor. Beşerler ellerindeki eserleri değiştirmeyi ekseriyetle iki formda yapıyorlar: Ya kendilerinde olan eserin daha yenisinin olduğunu görüyorlar ya da ellerindeki eser ‘planlı eskitme’ ile kısa müddette ömrünü tamamlıyor ve artık kullanılmaz hale geliyor. İşte bu durumda tüketiciler yeni bir eser satın almaya epeyce sıcak bakmaya başlıyorlar.

‘ELLERİNDEKİ ESERLERİN ESKİ OLDUĞUNA İNANDIRILIYOR’

2020’de dünya çapında 24 milyar çift ayakkabı, 64 milyon otomobil ve 1,4 milyar akıllı telefon satın aldı. Bunların 200 milyonu Apple’dan satın alındı. iPhone’ların yüzde 80’inden fazlası ise geçtiğimiz yıl birinci kere alıcılara değil, telefonlarını bir üst modele taşımak isteyen şahıslara satıldı. Pekala her eserin yenisini alarak çığ üzere büyüyen bu tüketim alışkanlığının sonu nereye varacak?

Artık eserler eskimeden ya da bozulmadan bile eserin farklı bir modeli pazara sunulduğundan tüketici, elindeki eserin eskidiğini düşünüyor. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü’nden Doç. Dr. Meftune Özbakır Umut, planlı eskitmenin farklı çeşitlerinden bahsedilebileceği üzerinde durup, “Sınırlı tamirat – hudutlu fonksiyonellik için tasarım yani işletmeler üretim öncesinde esasen aşikâr bir mühlet kullanım için eser tasarlıyor. Öteki bir planlı eskitme çeşidi ruhsal eskitme. Psikolojik eskitmenin temel mantığı ise tüketicileri tıpkı markanın yeni eserlerini tekrar satın almaları için teşvik etmek. Planlı eser eskitme, eserlerin eski moda yahut ‘modası geçmiş’ hale getirilmesi ve tüketicinin mevcut eseri kullanmayı bırakarak modaya uygun olarak tasarlanmış yeni eseri almaya ikna edilmesiyle gerçekleşiyor. Sistematik eskitme ise işletmenin planlı aralıklarla birebir eserin üst modellerini üreterek pazara düşük model eserden başlayarak başka farklı vakitlerde sunması” açıklamasında bulundu.

TAM DA GARANTİ MÜDDETİ BİTİMİNDE ARIZALANIYORLAR

Planlı eser eskitmenin etik bağlamda tartışılmasının temel sebebine değinen Doç. Dr. Meftune Özbakır Umut, “Daha uzun ömre sahip eser üretebilecek kaynağa sahip olunmasına rağmen bu kaynağı kullanmayıp eser ömrünü kısaltacak formda üretim yapılıyor. Planlı eser eskitmeye yönelik yapılan tenkitlerin daha çok elektronik eser üreticileri ve giysi üreticilerine yönelik olduğu söylenebilir. Elektronik üreticilerine yönelik tenkitlerin en önemli nedeni, elektronik eserlerin gelişmiş modellerinin üretilmesi mümkün olduğu halde orta modellerin periyodik aralıklarla pazara sunulması ve tüketicinin mevcut eseri eskimiş olarak algılamasının sağlanması” dedi.

Tüketici şikayetleri incelendiğinde planlı eskitmeye yönelik birtakım eser kümelerinin daha fazla öne çıktığını, bilhassa beyaz eşya, elektronik, akıllı telefon ve araba üzere eserlerin örnek verilebileceğini söyleyen Doç. Dr. Umut, verdiği çarpıcı örneklerle günlük hayatımızda planlı eskitmeye ağır bir formda maruz kaldığımızı da gözler önüne serdi. Umut, “Örneğin bulaşık makinelerine entegre hafıza kartlarının garanti mühleti sonunda bozulduğu ve tamir fiyatının yüksek olması nedeniyle tüketicinin birçok vakit bu tamir masrafına katlanmayıp yeni makine alma tarafında karar verdiği görülüyor. Burada fonksiyonel eskitme uygulandığı söylenebilir” detayını paylaştı.

ÖNÜNE GEÇMEK İÇİN ŞUUR KAİDE

“Başka bir örneğin de daha çok akıllı telefonlarda yaşandığını söyleyebilirim” diyen Doç. Dr. Meftune Özbakır Umut, “Özellikle garanti müddeti dolmasıyla birlikte kablosuz irtibat çekim gücünün düştüğü ve işletme tarafından gönderilen son güncellemelerin mevcut modele uygun olmadığından tüketicinin telefonun bir üst modelini almaya zorlandığı durumlar yaşanıyor. Yani bu cins işletmeler sistematik eskitme uyguluyor” dedi.

‘TÜKETİCİNİN BOYKOT ETTİĞİ HİÇBİR ESERİN PAZARDA KALMA BAHTI YOK’

Tasarım etabından itibaren planlı bir biçimde az ömürlü olarak üretilen eserin tüketici tarafından uzun vadede kullanmak için satın alınması tüketici hakları kapsamında da tartışılması gereken bir husus. Bu noktada “bilinçli tüketici” olmanın değerine vurgu yapan Doç. Dr. Umut, “İhtiyacını karşılayan bir eserin daha yeni modeli ile değiştirildiğinde ne yarar sağlayacağı düşünülerek hareket etmek gerekir. Ayrıyeten şayet tüketiciler işletmelerden daha güçlü, uzun mühlet kullanılabilen ve tamir masrafları az olan eserleri talep ederse işletmeler de bu tarafta üretim yapmak zorunda kalır. Tüketicinin istemediği, boykot ettiği hiçbir eserin pazarda kalma talihi yok. Münasebetiyle tüketicinin hem ekonomik hem de ekolojik şuurla hareket etmesi ve eser tercihlerini buna nazaran yapması önemli” diyerek tüketicilere bu noktada değerli misyonlar düştüğünün altını çizdi.

Planlı eskitme gelecekte ekonomik, ekolojik ve toplumsal etraf üzerinde epey olumsuz tesirler yaratacak. Umut, işletmelerin sürdürülebilir pazarlama stratejilerine uygun olarak yeni eser dizaynları yapmaları gerektiğini, bunun yanı sıra tüketicilerin de kullanım sonrasında eserlerini etrafa ziyan vermeden nasıl bertaraf edebileceklerini yahut nasıl geri dönüştürebileceklerini öğrenmeleri gerektiğini vurguladı.

TEKNOLOJİ, MODA VE ARABA DEVLERİ PLANLI ESKİTME YAPIYOR

Bilhassa teknoloji eserleri üreten firmalar, araba sanayisi ve moda markaları planlı eskitme kavramı ile karşımıza çıkıyorlar. Muhtaçlık dışı tüketimin israf olduğunun farkına varılmasının bu tüketim çılgınlığına reaksiyon vermede değerli bir adım olduğuna değinen Nişantaşı Üniversitesi Yeni Medya Kısmı’ndan Doç. Dr. Ceyda Deneçli, gerek sivil toplum kuruluşlarının gerekse hükümetlerin halka bu bahiste bilinçlendirici iletiler vermeleri gerektiğinin ehemmiyetine vurgu yaptı. Bu yansıların firmalar tarafından önemsenmesi gerektiğini söyleyen Ceyda Deneçli, “Pazarlamanın temelinde yer alan müşteri memnuniyetini ön planda tutan firmaların, tüketicilerin verdikleri yansıları dikkate almalarını sağlamak, bu durumun önüne geçilmesinde yardımcı olabilir” dedi.

‘BİR ŞEY NE KADAR ÇABUK YIPRANIRSA YENİSİ DAHA ÇABUK ALINIR’

Planlı eskitme kavramının II. Dünya Savaşı’ndan sonraki periyotta bilhassa ABD’de ekonomik kalkınma ve artan işsizliği dengelemek için, ‘bir şey ne kadar çabuk yıpranırsa daha az kullanılır ve yerine yenisi daha çabuk alınır’ görüşüyle desteklenmiş olduğunu hatırlatan Doç. Dr. Ceyda Deneçli, “Bu doğrultuda daima satın almalar ile iktisadın süratle büyüyeceğine ait görüş de bu kavramı desteklemiştir. Bunun yanı sıra pazara ufak değişikliklerle sunulan bu eserlerin tamir edilmesi mümkün olmayacak ya da teknolojik olarak yükseltilmesine imkan vermeyecek biçimde pazara sürülmesi kelam konusu. Bunun sonucunda tüketiciler muhakkak bir vakit bu eserlerin bozulması ya da yenilenmesi halinde tekrar tekrar yeni versiyonlarını almak durumunda kalıyorlar” sözlerini kullandı.

Satışa çıkan birinci ampullerin kullanım ömrünün yaklaşık bin 500 saat olduğu biliyor muydunuz? 30 yıl sonra ise 2 bin 500 saate kadar ömrü olan ampuller satışa sunuldu. Fakat üreticilerin bu durumu fark etmesiyle ampullerin kullanım ömürlerinin bin saate indirildiğini lisana getiren Deneçli, çok farklı kesimlerde uzun yıllardan beri planlı eskitmenin uygulandığı söyledi. Planlı eskitme kavramını günlük hayatımızda sıklıkla karşılaştığımız olaylarla örneklendiren Deneçli, “Belirli bir kilometre sonrasında araba lastiklerinin yıpranması sonucu değiştirilme gerekliliği, moda markalarının eserlerinin belli bir mühlet sonra yıpranması ya da yırtılması nedeniyle yenisinin alınması, güncellenmiş yazılım yahut uygulamalarla çalışamayan bilgisayarlar, cep telefonları ya da tabletlerin yenileriyle değiştirilme zaruriliği bahis açısından ele alınabilecek en besbelli örnekler” dedi.

‘KULLANICI YANILGISI OLMAYAN ARIZALAR FİYATSIZ GİDERİLMEK ZORUNDA’

Tüketicilerin bu çeşit eserler konusunda ne üzere hakları olduğunu anlatan Tüketici Muhafaza Derneği Lideri Aziz Koçal, “Öncelikle insanların en fazla sorun yaşadığı eser hiç elbet cep telefonları, devamında ise bilgisayarlar. 2 yıllık garanti müddetince satıcı, eserde meydana gelen kullanıcı yanılgısı olmayan tüm arızaları fiyatsız onarmak zorunda. Bu üzere durumlarda tüketici, eseri misli ile değiştirme, fiyatsız tamir, bedel iadesi ya da ayıp tamiratta indirim olarak dört seçimlik haklarından birini kullanabilir. Ayrıyeten satıcının 2 yıldan sonra eserin yararlı ömrü mühletince -bu mühlet genelde 10 yıl olarak kabul ediliyor- bakım tamirat ve tamir için yedek modül bulundurma mecburiliği var” bilgisini verdi.

‘Esas sorun tüketim toplumu haline dönüşmüş olmamız’ diyen Aziz Koçal, “Tüketiciler, gereksinim fazlası alımlardan uzak durmalı. Küçük farklı özellikler nedeniyle telefonumuzu değiştirmemiz gerektiği bizim şuur altımıza hitap etmemeli, tüketicinin alışverişini reklamlar yönlendirmemeli, kişi gerçek muhtaçlığını kendi belirlemeli. Bu noktada alınması gereken tedbirler de elbette var. Bir elektronik aygıtın tüketiciye gerekli faydayı sağlayacak özelliklerinin 2 yıllık garanti süreci sonrasında da belirli bir müddet devam etmesini sağlayacak düzenlemeler yapılmalı, hatta imalatçıların şuurlu eskitmeye gitmesinin önünü kapatacak yasal düzenlemeler de olmalı” formunda konuştu.