Taliban rejiminden kaçan milletvekili: Dünya, eski hayata dönmeyi reddeden Afganistan bayanlarını dinlemeli

ABD ve NATO güçleri, Afganistan’dan çekilme sürecine girerken vilayet vilayet ilerleyen Taliban, 15 Ağustos 2021, Pazar günü başşehir Kabil’e girdi. Tahliye süreçleri tamamlanmadan Taliban’ın Kabil’e girmesi dünya tarafından şaşkınlıkla izlenirken Afganistan Ülke Yöneticisi Eşref Gani’nin ülkeden ayrıldığı haberiyle, başşehrin düştüğü anlaşıldı. Afganistan’da o pazarı, günlerce süren tahliye kaosu takip etti. ABD ve NATO güçleri ülkeden ayrılırken Kabil Havalimanı’na İslamcı radikal küme Taliban’ın yöneteceği ülkeden ayrılmak isteyen on binler akın etti. 1990’ların ortasından 2001’e kadar Afganistan’ı yöneten Taliban’ın insan hakları ihlalleriyle dolu karnesini hatırlayanlar, ülkeden ayrılmak için çabaladı.

Taliban’ın idaresi ele geçirmesi Afganistan’da en büyük tasayı bayanlar, çocuklar ve etnik azınlıklar için oluştururken bir evvelki hükûmetin modülü olanlar, siyasetçiler de Taliban’ın “intikam arayışı” nedeniyle inançta olmadıklarını biliyordu. Taliban, yeni devrinde geçmiş Afganistan hükûmetinde yer alanlara ziyan vermeyeceğini, bayanlar ve çocukların haklarının korunacağını taahhüt etse de, hafızalar dehşetin giderilmesine müsaade vermedi.

Shinkai Karokhail de, bir bayan ve milletvekili olarak Taliban’ın denetimi ele geçirdiği Afganistan’da hayatının tehlikede olduğunu düşünenlerden biriydi. Karokhail, hükûmetin düştüğü Pazar gününden itibaren güvenliği için ayrılmaya çalıştığı Afganistan’dan kuvvetli bir seyahatin sonunda Kanada’ya ulaştı. Can güvenliği için yaptığı seyahate karşın Karokhail ve onun üzere çok sayıda bayan milletvekili, Afganistan’ın geleceği için baş yormaya devam ediyor. Çeşitli ülkelere sığınan bayan milletvekilleri, sivil toplum kuruluşları aracılığıyla, toplantılar yapıyor, Batı ülkelerinden temsilcilerle Afganistan’da insan hakları ihlallerine yönelik baskı yapılmasına ait görüşüyor. Karokhail, dünyanın Afganistan’ı unutmaması için çabalamaya devam ettiklerini, çalışmalarını “özgür birer kadın” olarak yürüttüklerini söylüyor.

Ülkeden ayrılan ABD ve Batı güçlerinin, Afgan halkını hazırlıksız bir halde bıraktığını, şokun tesirinden hâlâ çıkamadıklarını söyleyen Karokhail, birinci Taliban periyodu sonrası 20 yıl demokrasiyi, seçimleri, söz özgürlüğünü, temel hakları tadan Afganistan halkının bir daha geriye dönemeyeceğine inanıyor. Karokhail, “Kadınlar, Taliban’ın onları koymaya çalıştığı çerçeveyi kabul etmeyecek. Umudumuz da onlar” diyor.

Eski Afganistan milletvekili Shinkai Karokhail’in T24’ün sorularına verdiği yanıtlar şöyle:

– Öncelikle siyasete nasıl ve neden atıldınız?

2005 yılında, Afganistan uzun yıllar sonra bir genel seçime gidecek durumdaydı. Alışılmış ki uzun bir mühlet boyunca, Taliban idaresi periyodunda, iç savaş periyodunda sıkıntı vakitlerden geçmiştik. Taliban’ın çöküşüyle bir kere daha seçime yöneldik.

O periyot kurucularından olduğum bayan liderliğindeki Afgan Bayanları Eğitim Merkezi’nde çalışıyordum. Arkadaşımın da takviyesiyle, Afganistan’ın bayanlarına yasama yoluyla nasıl dayanak olabileceğimi düşünmeye başladım. Bayanların temel haklarını yasama yoluyla nasıl garanti altına alabileceğimizi düşündüm. Bu seçime girmemin tek nedeni, Afganistan bayanlarını desteklemek, onları temsil etmekti. Tıpkı vakitte modülü olduğum toplumun, halkın, etnik kümenin erkek yoğunluklu bakış açısını değiştirmek istiyordum. Bayanlara diğer bir rolde; bir siyasetçi, temsilci olarak da güvenilmesi gerektiğini düşünüyordum. Bir bayan rol modeli olabilir, müspet değişimin bir faktörü olabilir ve bayanlar bunu yapabilir. Bunu göstermek istedim.

Shinkai Karokhail

– Milletvekilliği sürecinizi kıymetlendirebilir misiniz, Afganistan’da bir bayan milletvekili olarak karşınıza ne üzere zorluklar çıktı? 

Seçimi kazandım ve parlamento 2005 yılında başladı. Üç devir seçimleri kazandım. Seyahatim nasıldı? Natürel ki çok fazla zorlukla doluydu. Afgan toplumu hâlâ erkek hâkim bir toplumdu, hâlâ erkekler birinci ve son kelamı söyleyen, ana kararı veren şahıslar oluyordu. Bu kadar erkek hükümran bir sistemin içinde çalışmak kolay değil. Çok sayıda iniş çıkışla karşı karşıya gelmeniz gerekiyor. Hayatımda değişik lakin şiddetli bir seyahatti diyebilirim.

“Afganistan’a olanları kabul edemiyorum”

 – Hükûmetin çöküşü ve Taliban’ın idareye geldiği süreçte neler yaşadınız? O güne giden süreçte bu sonu bekliyor muydunuz?

Afganistan hükûmetinin çöküşünden sonra ülkeden ayrıldım. Hükümet, pazar günü çöktü. Ben, sonraki gün öğlenden sonra havalimanına ulaşmaya çalıştım. Fakat çok zordu, içeri giremedim. Bir gün daha kalmak zorundaydım lakin kendi konutuma gidemezdim. Öbür bir yerde saklandım. Çarşamba günü havalimanına ulaştım. Havalimanında da iki gün geçirmek zorunda kaldım ve cuma günü Kabil’den ayrıldım. Kabil’den Kuveyt’e oradan Bahreyn’e geçtim. İki gece Bahreyn’de geçirdim ve daha sonra bir charter uçakla Washington’a ulaştım. İki haftamı ABD’de geçirdim ve sonunda Kanada’ya, çocuklarımın yaşadığı yere geldim.

Yaşananlar beklenmedikti. Hepimiz için olabilecek en büyük ve en berbat şoktu. Bilhassa de Afganistan’ın bayanları için. Dünya nasıl bir anda tüm Afganistan’a sırtını dönebilir, nasıl bütün dayanakları, yardımları geri çekebilir? Bizim ordumuzu ve savunma sistemimizi hazırlamadan nasıl Afganistan’dan ayrılabilir? Buradaki varlıklarının sebebi Afganistan’ı korumak değildi, kendi çıkarlarını korumak için, terörle çaba için buradaydılar. Bizi bu terörle gayret programının bir mağduru olarak bıraktılar ve sonunda yalnız kaldık. Bir anda her şey çöktü ve ne yapacağımızı bilmez hâldeydik. Taliban hükümetiyle geçmiş bir tecrübemiz vardı ve herkes umutsuz ve şok hâlindeydi. Herkes güvenlik için ülkeden kaçmanın daha sonra geleceğini düşünmenin peşindeydi. Olabilecek en kötüsüydü. Ben hâlâ şokta olduğumuzu düşünüyorum. Afganistan’a olanları, neden bu noktaya kadar kazandığımız her şeyi kaybettiğimizi kabul edemiyorum.

– Taliban süreksiz hükûmeti, Norveç’te geçen haftalarda birinci kere Batılı yetkililerle görüşmeler gerçekleştirdi. Gündemde insan hakları vardı. Bu görüşmeleri nasıl değerlendiriyorsunuz, bir sonuç alınabilir mi?

Vatandaşların, otoriteye yani Taliban’a seslerini duyurma talihi yok. Asla halkı dinlemiyorlar. Taliban, kendi başlarındaki senaryoda, Afganistan’a dair kendi anlayışlarının içinde yaşıyor. Görüşmeler en azından halkın sesini, istediklerini, telaşlarını, taleplerini duymak ve dinlemek iki taraf için de uygun bir fırsattı.

Umarım Taliban, daha evvel yönettikleri biçimde devam edemeyeceklerini anlar. Yeni bir Afganistan olarak bu beşerler 20 yıl boyunca demokrasiyi, tabir özgürlüğünü,  seçilmiş hükümeti, seyahat, çalışma özgürlüğünü deneyim etti. Farklı bir hayatları vardı. Nasıl bir anda her şeyi kaybedip, artık “Ahlak ve Fazilet Üst Kurumu buyruk veriyor, dinlemek zorundasınız” denilebilir.

Son 40 yılda Afganistan’da savaşta çok sayıda erkek kaybettiğimizi unutuyorlar. Çok sayıda ailede geçimi bayanlar sağlıyor. Bayanlar konuttan çıkıp çalışamazsa nasıl hayatta kalacaklar? 10-15 aileden bahsetmiyorum. Milyonlarca aile gelirsiz durumda kaldı.

Yeni Afganistan’ın gerçeklerini anlamamalılar. Nasıl “Bir şeriat sistemini hazırlıyoruz, kızlar okula gidemez” diyebilirler? Dünyadaki tek Müslüman ülke değiliz. Türkiye de Müslüman bir ülke, Birleşik Arap Emirlikleri de Malezya da Endonezya da, Suudi Arabistan da. Neden Afganistan’daki bilhassa istinai, farklı bir model?

Norveç’teki görüşmeler Taliban’ın yeni Afganistan gerçeğini anlaması için bir imkan. Şayet hakikaten kendi geleceklerini düşünüyorlarsa, Afganistan halkı tarafından legal görülmeden nasıl memleketler arası toplumun resmi olarak onları tanımasını bekleyebilirler ki? Görüşmelerin sonuçlarını göreceğiz.

“Kadınlar eski hayatlarına dönmeyi kabul etmiyor”

– Taliban idaresinin bayanlarla ilgili siyasetleri bilinirken hâlâ Kabil’de protesto etmek üzere toplanan bayanlar olduğunu görüyoruz. Taliban’ın bayanları koyduğu yeri düşündüğünüzde bu protestoları izlemek size nasıl hissettiriyor?

Hükümetin düşüşünden evvel, daima söylediğimiz şey şuydu: Bu eski Afganistan değil, yeni Afganistan.

Afgan bayanlar eski hayatlarına dönmeyi kabul etmiyor, uğraş edecekler. Çokça türbülansla karşılaşacaklar lakin hakları için savaşacaklar. Taliban da bu 20 yıldaki değişimi yaşadı. Liderliğinden bahsediyorum. Aileleri Katar’da, Pakistan’da eğitim gördü. Onların da farklı bir hayatı var. Afganistan’ın yeni gerçeğini kabul etmeleri gerekiyor. Bayanları protesto ederken gördüğümüz için memnunuz, bunun yaşanacağını biliyorduk. Bayanlar, Taliban’ın onları koymaya çalıştığı çerçeveyi kabul etmeyecek. Umudumuz da onlar.

Kabil’de protesto düzenleyen bayanlar

“Dünyanın Afganistan’ı unutmaması için çalışıyoruz”

– Sürgündeki Afgan bayan milletvekillerine gelirsek, bu toplanmalar, görüşmelerle ne amaçlanıyor? Neler konuşuluyor? Biraz hareketi anlatabilir misiniz?

Yalnızca bayan milletvekilleri değil, bayan aktivistler ve siyasetçiler olarak çalışıyoruz. Herkes çalışıyor, kümeler oluşturuyor, toplantılar yapıyor. Emel, Afganistan’ın geleceği için bayanların seslerini duyurmalarını sürdürmelerini sağlamak. Bayanlar ve erkeklerin temel haklarından faydalanabilecekleri, istikrarlı bir Afganistan ve bayanların haklarına yönelik şiddeti durdurmak için çalışıyoruz.

Bayanlar bir ortaya gelerek, memleketler arası topluma Afganistan’ı unutmamaları tarafında baskı yapmak için çalışmalar yapıyor. Bunu yapmak zorundayız. Farklı ülkelerde yaşayan bayanların bu derece etkin olduğunu görmek benim bu ülkeye dair en büyük umudum. Afganistan içinde tahminen çok tehdit aldık lakin artık özgür bayanlar olarak, endişeler olmadan, sesimizi duyurmalıyız; bayanların hakları için ve kimsenin Afganistan’ı unutmaması için.

– Afganistan’daki bütün bayan milletvekilleri inançta mi? Erkek vekiller nerede?

Birtakım bayanların tahliye edilmesine yardım edemedik. Çok fazla sıkıntıyla karşılaştılar ve hâlâ Afganistan’dalar. Maalesef onlara yardım edemedik. Düşük bir profilde yaşamak zorunda kalan, adresini değiştiren çok sayıda erkek milletvekili de var.

Milletvekilleri sırf siyasi duruşları yüzünden tehlikede değildi, kimileri başkalarıyla seçimde karşı karşıya geldiği için de tehlike altındaydı. Bilhassa de bayanlar. Bayanların karşısında kaybeden erkekler, onların en büyük düşmanlarından biri hâline geldi. Lokal Taliban’ı kullanarak o bayanları tehdit ettiriyorlar. Bu insanların birçok varlıklarını, konutlarını, otomobillerini, paralarını kaybetti.

Yaşananlar hem erkekler, hem bayanlar için sıkıntı oldu lakin bilhassa hudutlu kaynakları olan, toplumsal kısıtlamaları olan bayanlar sıkıntı durumda.

“Eski savaş lordlarının mevcut Taliban hükümetine eklenmesini istemiyoruz”

– Geri dönüp baktığınızda, bu süreçte sizce nasıl bir imtihan verildi ve bundan sonrası için ne olması gerekiyor?

 Zalmay Halilzad, (ABD’nin Afganistan Özel Temsilcisi), yapması gerekeni yapmadı. Her vakit Afganistan’daki savaş lordlarını, Taliban’ı ve Pakistan’ı şad edecek halde çalıştı. Gerçek Afganlara, bayan hakları aktivistlerine, sivil topluma, gençliğe ulaşmadı. Bugün de sonuçları görüyoruz.

“Kapsayıcı hükümet” dediğimizde eski savaş lordları ve onların temsilcilerinin Taliban’a katılmasından bahsetmiyoruz. Yağmalanmış Afganistan’a artık kâfi. Biz çektik.

Artık, kapsayıcı hükümetin, çeşitli etnik kümelerden ya da küme değil, insanlardan, kurulması gerekiyor. Bu insanların deneyimlerine, bağlılıklarına, bilgilerine nazaran Taliban’ın yeni hükümetine katılması gerekiyor. Bu nasıl bir hükümet olmalı? Alışılmış ki Taliban ideolojik bir küme. Kurulacak hükümette, ideolojik olmayanlar, Taliban olmayanlar ve Taliban olmalı. Natürel ki Afganistan nüfusunun yüzde 50’den fazlasını oluşturan bayanlar bu kabinede, karar alma sürecinde olmalıdır. Bayanlar, kendileri için karar vermeli. Erkekler ya da Taliban’ın Ahlak ve Fazilet Üst Kurumu değil.

Dünya bize barışçıl Afganistan diyaloğu içine girmemiz, gençlik, erkekler ve bayanlardan oluşan yeni bir müzakere komitesi kurulması için yardım etmeli. Yeni hükümeti, kabul edilebilir düzeneklerle nasıl kuracağımız konusunda görüşmeler yapmalıyız. Eski savaş lordlarının mevcut Taliban hükümetine eklenmesini istemiyoruz. Bu, Afganistan’ın geleceği için en berbat senaryo olur.

“Kadınlar, Afganistan’a gönderilen yardımın dağıtım ve idaresinde yer almalı”

Şimdi hiçbir ülke Taliban’ı tanımadı. Taliban’ı tanımadan ülkeler Afganistan için neler yapabilir?

Dünya, Taliban’ı resmi olarak tanımadan Afganistan’la etkileşim içinde olmalı. Taliban üzerinde baskıyı sürdürmeli, onlara değişim gerektiğini söylemeliyiz. Dünyaya geri bir şeyler sunmak zorundalar.

Dünya Afganistan’a insani yardımı problemsiz ve şartsız bir formda ulaştırmaya devam ettirmeli. Bir şart olarak bayanlar, bu yardımın dağıtım ve idaresinin bir modülü olmalı.

Memleketler arası toplum, Afganistan’ı hükûmetler dışı tertiplerle destekleyebilir. Bilhassa sıhhat ve eğitim bölümleri çok çok değerli. Alışılmış ki kızların eğitimi de çok değerli. Milletlerarası toplumun Afganistan’ın kızları ve eğitimi için büyük bir dayanak vermesine gereksinimimiz var. Doğal ki bayanların işlerine geri dönmesine müsaade verilmesi gerekiyor.

Bu sırada, Taliban’ın davranışlarını, yaklaşımlarını değiştirmesi, hepimizin inandığı bedellerin sağlanması, bayanların yine sisteme entegre edilmesi, tabir özgürlüğü, medyanın yine bölgedeki gerçeği aktarmak üzere Afgan toplumuyla irtibat kurması beklenir. Taliban tıpkı vakitte geçmiş hükümet çalışanlarını yargılamayacağına ait kelamını de tutmalı. Her gün bir bir insanlarımızı kaybediyoruz. Beşerler protesto ediyor, protesto etmelerine müsaade verin. Hükümetin vazifesi bu, insanları dinlemek.

Şu an Afganistan’ın geleceği için nasıl bir ileti verirsiniz?

Mesajım, şu dünya Afgan halkına karşı sabırlı olmalı, onları dinlemeli, eski siyasi partileri ya da savaş lordlarını değil. Bizim için kapsayıcı hükümet, eski savaş lordları artı Taliban değil. Dünya, Afganistan’ın bayanlarını dinlemeli.